Dziedzictwo rewolucji październikowej

Listopad kojarzy się przede wszystkim z Wszystkich Świętych, Zaduszkami i Narodowym Świętem Niepodległości, natomiast warto też w jego czasie przyjrzeć się bardziej ponurym rocznicom z nim związanym. Przekładając stare rosyjskie datowanie na nasz współczesny kalendarz – to właśnie w tym miesiącu wybuchła rewolucja październikowa, 7 listopada 1917 roku. Rewolucja ta wyniosła bolszewików do władzy w Rosji. Wybuchła krwawa wojna domowa w byłym cesarstwie, w której tzw. biali – zwolennicy dawnego ustroju, przegrali. Rosja Radziecka zwyciężyła, stając się pierwszym na świecie państwem komunistycznym. W XX wieku komunizm rozprzestrzenił się także na inne kraje, gdzie albo sprawował władzę albo do niej dążył. Państwa, które były lub są pod władzą komunistów to poza Związkiem Sowieckim, Polska, Niemiecka Republika Demokratyczna, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Albania, Afganistan, Mongolia, Chiny, Korea Północna, Wietnam, Kambodża, Laos, Nepal, Kuba, Mozambik, Etiopia, Benin, Angola. Istotny wpływ mieli komuniści między innymi w Hiszpanii, we Włoszech, we Francji, w Austrii, w Niemczech. Nawet w kraju kojarzonym z demokracją, republikanizmem i liberalizmem – mowa o Stanach Zjednoczonych – funkcjonuje od ponad 100 lat Komunistyczna Partia USA. Bilans komunizmu jest przerażający – historycy szacują łączną liczbę jego ofiar na świecie nawet na 100 milionów ludzi, co czyni z niego najkrwawszą, najbardziej zbrodniczą ideologię w dziejach . Co jednak ta ideologia głosiła i głosi? Ku przestrodze opiszę to w niniejszym artykule. Co to jest komunizm? Fryderyk Engels odpowiedział prosto: ,,Komunizm jest to nauka o warunkach wyzwolenia proletariatu’’ . Odpowiedź politologiczna, wyjaśniająca naturę tej ideologii, musi być jednak bardziej rozbudowana. Komunizm, marksizm, socjalizm, bolszewizm, leninizm, stalinizm są to terminy, które pojawiają się w dyskursie wokół ideologii sowieckiej. Inne jej odmiany, występujące w partiach i ugrupowaniach, również spoza ZSRS, to trockizm, luksemburgizm, maoizm, dżucze. Powiązane z marksizmem zjawiska to chociażby teoria krytyczna, anarchokomunizm i współczesne formy radykalnego socjalnego feminizmu. Wszystkie powyższe nurty są do siebie zbliżone, opierają się na zasadniczo wspólnej ,,wrażliwości’’ społecznej i orientacji politycznej. Różnią się w szczegółach, co do rozumienia pewnych założeń strategicznych. Jako najważniejsze postaci komunizmu/socjalizmu/marksizmu należy wskazać Karola Marksa (1818-1883), Fryderyka Engelsa (1820-1895), Różę Luksemburg (1871-1919), Karla Liebknechta (1871-1919), Karla Kautskyego (1854-1938), Ludwika Krzywickiego (1859-1941), Włodzimierza Lenina (1870-1924), Lwa Trockiego (1879-1940), Aleksandrę Kołłontaj (1872-1952), Antonio Gramsciego (1891-1937), Józefa Stalina (1878-1953), Ho Chi Minha (1890-1969), Mao Zedonga (1893-1976), Josipa Broz Tito (1892-1980), Envera Hoxhę (1908-1985), Che Guevarę (1928-1967), Kim Ir Sena (1912-1994), Fidela Castro (1926-2016). Na obrzeżach bardziej anarchistycznych zaś Michaiła Bakunina (1814-1876), Piotra Kropotkina (1842-1921), Emmę Goldman (1869-1940). Większość wymienionych wyżej postaci ma na koncie udział w krwawej rewolucji albo sprawowanie krwawych, totalitarnych rządów. Geneza socjalizmu to refleksja nad występującymi nierównościami społecznymi, nad podziałem na ,,wyższych i niższych, gospodarnych i lekkomyślnych, bogatych i ubogich, zadowolonych i niezadowolonych’’. Niezadowoleni zawsze będą chcieli zmiany sytuacji, ale tragedią socjalizmu jest to, że ,,pokrzywdzeni nie potrafią także zrozumieć, iż to, co jako niesprawiedliwość odczuwają, jest przede wszystkim wynikiem przyrodzonej nierówności natury ludzkiej, która musi znaleźć swój wyraz także i w stosunkach materialnych’’. Różne źródła, które wpłynęły na powstanie komunizmu pochodzą nawet z czasów starożytnej Grecji (u Platona). Można z dozą rezerwy stwierdzić, że w średniowieczu funkcjonowały pewne społeczności protokomunistyczne (pod względem stosunku do własności). W nowożytności pojawiają się różne utopijne wizje, w tym ta Tomasza Morusa. W XVII wieku również istniały społeczności bez własności prywatnej. Oświecenie przynosi krytykę religii, gloryfikację rozumu i człowieka oraz wykwit nowych pomysłów na urządzenie społeczeństwa, które kończą się rewolucją francuską. Rodzi się w następnych latach ruch socjalistyczny, pod postacią socjalizmu utopijnego. Wraz z początkiem rewolucji przemysłowej powstaje współczesna forma komunizmu. Przesłanie, jakie niesie światu komunizm jest wyrażone między innymi w jego symbolice, wśród której znajdują się czerwony sztandar, sierp i młot, gwiazda czerwona. Już od czasów rewolucji francuskiej czerwony sztandar miał symbolizować ,,krew wściekłych robotników’’. Od połowy XIX wieku staje się symbolem szeroko pojętej lewicy – socjalizmu, komunizmu, marksizmu, związków zawodowych, anarchizmu. Czerwień pochodzi od krwi robotników poległych w walce klasowej. Jest ona znakiem woli oporu, wyrażonej w kontrze do białej flagi pokoju i kapitulacji. Czerwony sztandar to zapowiedź zemsty i walki. Pieśń o nim zawiera takie słowa:Nadejdzie jednak dzień zapłaty,Sędziami będziem wtedy my!Nasz sztandar płynie ponad trony,Niesie on zemsty grom, ludu gniew,Przyszłości rzucając siew,A kolor jego jest czerwony,Bo na nim robotników krew!Porządek stary już się wali,Żywotem dla nas jego zgon,Precz z tyranami, precz z ździercami!…Niech zginie stary, podły świat!My nowe życie stworzym samiI nowy zaprowadzim ład! Znak sierpa i młota ma wyrażać sojusz robotniczo-chłopski oraz współpracę płci (sierp – kobieta, młot – mężczyzna), jak na znanej rzeźbie Wiery Muchiny ,,Robotnik i kołchoźnica’’. Znak gwiazdy czerwonej, wywodzący się z pierwszych lat XX wieku, ma wielorakie znaczenie: 1) 5 palców dłoni robotnika, 2) 5 kontynentów, które ma ogarnąć rewolucja komunistyczna, 3) 5 grup, które mają budować komunizm (młodzież, wojsko, robotnicy, chłopi, inteligencja), 4) symbol służby wojskowej i walki w obronie zdobyczy komunizmu (jako kontra do pokojowego sierpa i młota), 5) w ułożeniu nad sierpem i młotem wskazuje na przewodnią rolę partii w państwie komunistycznym. Warto wspomnieć w tym miejscu o znaku trzech strzał, który nie jest symbolem stricte komunistycznym, ale jest używany przez środowiska komunizującej, socjalistycznej lewicy. Znak ten powstał w latach 30. w Niemczech jako symbol opozycji antyhitlerowskiej (łatwo nim było zamalowywać swastyki). Trzy strzały były pierwotnie wymierzone w monarchizm, faszyzm i państwowy komunizm, ale z biegiem lat zyskały nowe znaczenie: przeciw wojnie, faszyzmowi i nacjonalizmowi oraz przeciw reakcji, kapitalizmowi, faszyzmowi. Marksizm, według W. Lenina, opiera się na trzech częściach składowych – filozofii marksistowskiej, ekonomii marksistowskiej i socjalizmie naukowym. Filozofia marksistowska to elementy heglizmu, materializm, determinizm, aktywizm. Heglowskie elementy marksizmu to alienacja, reifikacja i dialektyka. Alienacja jest pojęciem wyobcowania człowieka, który zatraca swoją kreatywność i wolność przez traktowanie pracy jako zjawiska zewnętrznego i podporządkowanie się jej. Własność prywatna i system wzmacniają alienację. W komunizmie alienacja zostanie przezwyciężona, a człowiek podporządkuje sobie to, co uważał za obce. Reifikacja oznacza uznawanie pewnych zjawisk, fenomenów czy procesów za niezależne od działań społecznych, oderwane od swych twórców. W tym kontekście np. władza lub prawo są reifikowane, jeśli uznaje się ich pochodzenie np. od Boga. Dialektyka to proces rozwoju przez powstawanie i znoszenie przeciwieństw, a także metoda rozumowania polegająca na tezie, antytezie i syntezie. Materializm dialektyczny (diamat) zakłada monizm rzeczywistości wszystko jest materią i nie ma pierwiastka duchowego. Materia jest niezniszczalna (przechodzi tylko w inne formy), wieczna (kosmos nie ma początku ani końca), istnieje w czasie i przestrzeni, racjonalna (można ją opisać rozumem). W sensie rozumienia filozofii dziejów diamat prowadzi do teorii prawa walki klas. Materializm dialektyczny miał swoje dogmatyczne prawa, pod które interpretowano rzeczywistość, nawet jeśli była sprzeczna z nimi. Odrzucano nawet świadectwo własnych zmysłów, jeśli było niezgodne z dialektyką. Prowadziło to do swoistego zaburzenia myślenia, określanego za G. Orwellem jako dwójmyślenie oraz stosowania nowomowy. Materializm historyczny wynika z diamatu w obszarze nauk społecznych. Jego podstawą jest stwierdzenie, że byt określa świadomość. Wprowadzone są pojęcia bazy i nadbudowy. Baza są to siły wytwórcze i stosunki produkcji w danym społeczeństwie. Warunkuje ona wszelkie fenomeny i procesy społeczne. Nadbudowa, czyli cała nie-ekonomia (prawo, polityka, religia, moralność, kultura, państwo, instytucje państwowe etc.) jest zależna od bazy i z niej wynika, ale ma też zdolność zwrotnego oddziaływania na jej strukturę. Podmiotem dziejów są klasy społeczne, a dzieje są podzielone na okresy, formacje społeczne: wspólnoty pierwotnej, niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu, socjalizmu i komunizmu. Determinizm zakłada, że wszystkie zjawiska są połączone ciągiem przyczynowo-skutkowym, który można opisać jako pewne prawa dziejów czy historii. Z tego punktu widzenia wywodzi się marksistowska wiara w zwycięstwo komunizmu. Aktywizm zakłada, że człowiek jest w stanie wpływać na procesy historyczne. Ekonomia marksistowska opiera się na koncepcjach angielskich, ale rozwija pojęcia alienacji i wyzysku. Teoria socjalizmu naukowego głosi, że socjalizm stanowi konieczne stadium rozwoju społecznego .Termin został ukuty, by zastąpić niezdolny do realnego działania socjalizm utopijny: ,,Socjalizm utopijny nie mógł jednak wskazać rzeczywistego wyjścia. Nie umiał wyjaśnić istoty niewolnictwa najemnego przy kapitalizmie, ani odkryć praw jego rozwoju, ani znaleźć tej siły społecznej, która zdolna jest stać się twórcą nowego społeczeństwa’’ . Marksistowska koncepcja sprawiedliwości brzmi ,,każdy według swych zdolności, każdemu według jego potrzeb’’ . W powyższy sposób przedstawiają się podstawowe koncepcje filozoficzne marksizmu. Ideologia ta jest utopijna, życzeniowa. Przykładem jest chociażby obarczenie winą za całe zło świata ,,wyłącznie ustroju społecznego, który już nie odpowiada obecnym stosunkom’’ . Aby naprawić to zło, trzeba zmienić ustrój społeczny, dzięki czemu zniesie się nierówności, a jako iż ustrój ten opiera się na własności prywatnej, która pozwala na istnienie ludzi bogatych i biednych, trzeba znieść własność prywatną. Marksizm dąży do budowy raju na ziemi, mówiąc językiem Voeglinowskim, do immanentyzacji eschatonu, wynikającej z przekonania, że nieporządek świata można uporządkować dzięki nadzwyczajnej wiedzy. Wyznawcy komunizmu niekiedy starają się usprawiedliwić swoje poglądy odwołując się do nauk Chrystusa i praktyk niektórych wspólnot chrześcijańskich, które odrzucają własność prywatną. W drugiej połowie XX wieku ukształtował się nawet heretycki odłam chrześcijański o nazwie teologii wyzwolenia, który chciał łączyć przesłanie chrześcijańskie z dążeniem do tzw. wyzwolenia społecznego. Również wcześniej istniały próby tworzenia takich kombinacji, o czym świadczy to, że Joachim Bartoszewicz w swoim ,,Podręcznym Słowniku Politycznym’’ wspominał to zjawisko już w 1922 roku: ,,są tacy, co twierdzą, iż socjalizm pochodzi od Chrystusa, który uznał równość ludzi’’ . W rzeczywistości te akrobacje intelektualne dowodzą tylko niezrozumienia lub intencjonalnego przeinaczania przesłania Chrystusa, który kazał nieprzyjaciół miłować, a nie robić przeciw nim rewolucję. Co więcej, chrześcijaństwo wskazuje raczej na zaakceptowanie własnej pozycji społecznej i sankcjonuje nierówności społeczne (np. feudalne). Celem chrześcijanina jest transcendencja i zbawienie własnej duszy. Niektórzy osiągają to przez wyrzeczenia od potrzeb własnej cielesności. Socjalizm przeciwnie, wszystko chce W rzeczywistości komunizm jest systemem na wskroś materialistycznym, odrzucającym religię jako ,,opium ludu’’, czyli coś, co ma uśmierzać ból wynikający z nędzy i wyzysku. ,,Religia jest jedną z odmian ucisku duchowego, który wszędzie dławi masy ludowe […]’’ . W związku z tym religia jest odrzucana ,,program nasz opiera się całkowicie na naukowym, i to właśnie materialistycznym światopoglądzie […]. Nasza propaganda nieodzownie obejmuje również propagandę ateizmu […]’’ . Wszelkie związki kościołów z państwem muszą zostać zniszczone, religia musi pozostawać sprawą prywatną, osobistą, natomiast pożądaną postawą jest ateizm. Materializm uznawany przez marksistów, dla których totemem stała się rzekoma ,,naukowość’’ ich własnych poglądów, pozbawia rzeczywistość ludzką całej duchowości. Liczy się tylko fizyczność, przetrwanie, byt. Charakterystyczną cechą światopoglądu komunistycznego jest ujmowanie rzeczywistości jako zwalczających się przeciwieństw (w duchu Heglowskiej tezy i antytezy, których walka ma dać syntezę). Koncepcja walki klas, władzy proletariatu i końcowego efektu działań komunistów jest właśnie realizacją koncepcji G. Hegla: ,,Gdy w przebiegu rozwoju znikną różnice klasowe i cała produkcja zostanie skupiona w rękach zrzeszonych jednostek, władza publiczna utraci swój charakter polityczny. Władza polityczna we właściwym znaczeniu jest zorganizowaną przemocą jednej klasy w celu uciskania innej. Gdy w walce z burżuazją proletariat siłą rzeczy jednoczy się w klasę, poprzez rewolucję staje się klasą panującą i jako klasa panująca znosi przemocą dawne stosunki produkcji, to wraz z tymi stosunkami produkcji znosi warunki istnienia przeciwieństw klasowych, znosi w ogóle klasy i tym samym swoje własne panowanie jako klasy. Miejsce dawnego społeczeństwa burżuazyjnego z jego klasami i przeciwieństwami klasowymi zajmuje zrzeszenie, w którym swobodny rozwój każdego jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich’’. Teza – burżuazja, antyteza – proletariat, synteza – społeczeństwo bezklasowe. Główny cel komunizmu został wskazany powyżej. Jest nim budowa nowego porządku świata – utopii, w której społeczeństwo będzie egalitarne, bezklasowe, pozbawione własności prywatnej i przesądów minionych epok. Komuniści widzą rzeczywistość jako walkę klas (za K. Marksem: ,,historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych’’ ) – historyczny ciąg prób emancypacji klasy nieposiadającej od wyzysku i ucisku ze strony klasy posiadającej. Wymyślone co najmniej w połowie XIX wieku założenia (jeśli nie wcześniej), są dla komunistów aktualne do dziś . Klasy ze sobą walczą, ale dogmat determinizmu historycznego przyjęty w tej teorii zakłada, że ostatecznie to klasa nieposiadająca zwycięży wyzyskiwaczy i zbuduje nowy ,,wspaniały’’ świat. Interesujący jest fakt, że schemat tej emancypacyjnej teoryjki opisujący pierwotnie walki robotników z kapitalistami, jest używany także do opisu tzw. krytycznej teorii rasowej (czarnoskórzy i inne ,,osoby koloru’’ w Stanach Zjednoczonych są uciskani, ale obalą systemowy rasizm i odbiorą białym ,,przywileje’’), w radykalnym feminizmie (kobiety są uciskane przez system męskiej dominacji, tzw. patriarchat, ale ostatecznie uda się ten patriarchat zburzyć i wprowadzić równość płci), a także w niektórych koncepcjach ruchu LGBT+ (osoby ,,nieheteronormatywne’’ są uciskane przez system oparty na przywileju ,,heteryków’’, to jest heteroseksualnych), jak też w części teorii genderowych, zwłaszcza tych mówiących o prawie do swobodnego określania własnej płci – koncepcja transseksualności (osoby np. transseksualne są uciskane przez system oparty na dwóch płciach i przyporządkowanych rolach społecznych). Współcześnie w ruchach lewicowych, zwłaszcza bardziej skrajnych, dochodzi do częstych aliansów między grupami uciskanymi, które z różnych powodów mają walczyć z systemem. Żeby się o tym przekonać wystarczy spojrzeć na uliczne demonstracje lewicy, by dostrzec eksponowane razem czerwone sztandary, tęczowe flagi, symbole feministyczne. Komuniści z lubością wskazują zaś na rzeczywiste lub fikcyjne sojusze po stronie ,,systemu’’ (chociażby znany z polskich ulic inwektyw kierowany do policji i narodowców, ,,faszyści, policja – jedna koalicja’’) – zresztą czynią to za przykładem swego mistrza, który,,Manifest partii komunistycznej’’ rozpoczął od ,,Wszystkie potęgi starej Europy połączyły się w świętej nagonce przeciw temu widmu [komunizmu – AK]’’ . Marksizm jest ideologią ekonomiczną. Koncepcja klas dotyczy klasy posiadającej środki produkcji (burżuazja, tzn. nowocześni kapitaliści korzystający z pracy najemnej) oraz tych, którzy ich nie mają, więc muszą sprzedawać swoją pracę (proletariat, tzn. nowocześni robotnicy). Burżuazja kieruje się wyłącznie interesem ekonomicznym. K. Marks i F. Engels opisują, jak kształtowała się ekonomicznie i politycznie, niszcząc świat tradycyjnych wartości, powinności feudalnych, stosunków średniowiecznych. ,,Pobożna egzaltacja’’, ,,rycerski zapał’’, ,,drob-nomieszczańska rzewność’’ ustąpić musiały prymatowi pieniądza i wyrachowaniu – nie wolno się jednak łudzić, że K. Marks z F. Engelsem tęsknili za średniowieczem – wyzysk ukryty został zastąpiony według nich wyzyskiem jawnym. Korespondujące z anarchizmem są słowa o państwie – ,,nowoczesna władza państwowa jest jedynie komitetem zarządzającym wspólnymi interesami całej klasy burżuazyjnej’’ . Walka z klasą burżuazyjną jest zatem jednocześnie walką przeciwko państwu. Komunizm twierdzi, że należy własność prywatną znieść – i jest to jego podstawowy postulat: ,,komuniści mogą zawrzeć swą teorię w jednym zwrocie: zniesienie własności prywatnej’’ . Zamiast własności prywatnej ma być ,,wspólne użytkowanie wszystkich narzędzi produkcji oraz podział wszystkich produktów na podstawie wspólnego porozumienia, czyli nastąpi tak zwana wspólnota dóbr’’ . Ludzie będą mogli zachować jednak do użytku własnego dobra, niezbędne do przetrwania i tylko do przetrwania. Komunizm potępia ,,gromadzenie bogactwa w rękach osób prywatnych, tworzenie i pomnażanie kapitału’’ . Kapitał nie jest według K. Marksa i F. Engelsa własnością osobistą, a społeczną, przeto zniesienie własności prywatnej usunie klasowy charakter własności społecznej, jaką jest kapitał. Innymi słowy środki produkcji pójdą pod zarząd proletariatu. Komuniści chcą znieść burżuazyjne osobowość, samodzielność i wolność (handlu, kupna i sprzedaży). Sukces polityczny proletariatu – przejęcie przezeń władzy – będzie miał skutki ekonomiczne, gdyż celem praktycznym komunizmu jest przeobrażenie stosunków ekonomicznych. Kroki, które trzeba wedle tej ideologii poczynić to nacjonalizacja i centralizacja wszystkich środków produkcji, możliwie szybkie zwiększenie mas wytwórczych (rozwój przemysłu). Sposobem mają być ,,despotyczne wtargnięcia w prawo własności i w burżuazyjne stosunki produkcji’’. Jakie jeszcze działania należy podjąć? ,,Wywłaszczenie własności ziemskiej i użycie renty gruntowej na wydatki państwowe, wysoka progresja podatkowa, zniesienie prawa dziedziczenia, konfiskata własności wszystkich emigrantów i buntowników, scentralizowanie kredytu w rękach państwa poprzez bank narodowy o kapitale państwowym i o wyłącznym monopolu, scentralizowanie środków transportu w rękach państwa, zwiększenie liczby fabryk państwowych, narzędzi produkcji, udostępnianie gruntów do uprawy i ich melioracja według społecznego planu, jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysłowych, zwłaszcza dla rolnictwa, zespolenie rolnictwa i przemysłu, działanie w kierunku stopniowego usunięcia przeciwieństwa między miastem a wsią, publiczne i bezpłatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci w jej dzisiejszej postaci. Połączenie wychowania z produkcją materialną itd. itd.’’ . Nastąpi też likwidacja pieniędzy. Gospodarka będzie sterowana planowo, dzięki czemu uda się uniknąć kryzysów. Rozbudowane zostaną przemysł i rolnictwo. Nadprodukcja zostanie przekształcona w rozszerzoną produkcję, dzięki czemu uda się rzekomo skończyć z nędzą i niedostatkiem. Przez wychowanie zostanie zniesiona specjalizacja zawodowa. Państwo w tej myśli jest podporządkowane celom ekonomicznym: ,,obóz socjalistyczny stoi na tem stanowisku, iż państwo powinno czynnie regulować wszelkie stosunki jednostek i grup społecznych i zastąpić indywidualną inicjatywę obowiązkiem kolektywnej pracy. Ta teorja, dążąca do upaństwowienia możliwie >najszerszych sfer stosunków, zwie się socjalizmem państwowym i, zastępując wolę jednostek wszechmocą państwa, zbliża się w skutkach do absolutyzmu policyjnego […]’’ . Komuniści sami przyznają, że ich działania ,,ekonomicznie wydają się niedostateczne i nieuzasadnione’’ . Celem jest po prostu totalny przewrót stosunków własności, zniszczenie dotychczasowego modelu gospodarczego ze wszystkimi tego konsekwencjami. Niejako chichotem historii jest to, że nawet bolszewicy musieli wprowadzić tymczasowo gospodarkę mieszaną – Nową Politykę Ekonomiczną, z pewną dozą kapitalizmu, aby wzmocnić gospodarkę rządzonej przez siebie Rosji. Ważnym elementem komunizmu jest krytyka kapitalizmu jako systemu. Interesujący jest fakt, że K. Marks i F. Engels uderzają w materialistyczny aspekt kapitalizmu, sami wszak proponują koncepcję materialistyczną. Według nich kapitalizm zniósł bardziej ,,ludzkie’’ stosunki średniowieczne, zniósł wszelkie wolności poza wolnością handlu, ,,zdarł aureolę świętości z wszystkich rodzajów zajęć’’ – lekarz, prawnik, duchowny, poeta czy uczony to tylko najemni robotnicy, stosunki rodzinne odarł z miłości i uczucia zostawiając tylko aspekt ekonomiczny. W kapitalizmie krytykowany jest jego kosmopolityzm i globalizacja oraz ekonomiczny podbój kolejnych regionów świata. Współcześnie tezy Marksowskie w tym kierunku wybrzmiewają pod płaszczykiem alterglobalizmu , a także opakowane w zielony papierek jako ,,ekologizm’’, gdzie łączy się ekspansję kapitalizmu z niszczeniem planety. Kapitalizm ,,uzależnił kraje barbarzyńskie i półbarbarzyńskie od krajów cywilizowanych, narody chłopskie od narodów burżuazyjnych, Wschód od Zachodu’’ . Twierdzenie to jest jednym z punktów wyjścia do marksistowskiej teorii stosunków międzynarodowych, rozwijanej m.in. jako teoria dependencji i teoria systemów-światów. Walka klas ma zasięg globalny i tworzy wrogie idei narodu połączenia między ludźmi, bowiem robotnikowi np. z Polski jest według niej bliżej pod względem interesów i sytuacji do robotnika z Niemiec czy Stanów Zjednoczonych, niż do bogacza z Polski. Tak samo, bogacze z Polski, Niemiec i Stanów Zjednoczonych mają mieć wspólne interesy, wrogie wszystkim robotnikom całego świata. Stąd hasła z ,,Manifestu…’’: ,,Robotnicy nie mają ojczyzny’’, ,,Proletariusze wszystkich krajów łączcie się’’. Wynika z tego charakterystyczny element międzynarodówek, czyli sojuszów partii socjalistycznych i komunistycznych z wielu krajów świata. Komunizm nawołuje (pierwotnie), do rewolucji światowej (hasło to zostało wycofane przez J. Stalina na rzecz ,,socjalizmu w jednym kraju’’, co nie zmieniło ekspansywnej polityki ZSRS w latach późniejszych). Jest ideologią internacjon-alistyczną, kosmopolityczną. W tym aspekcie koncepcja walki klas jest wroga idei narodu, bo po pierwsze rozbija go na dwie antagonistyczne grupy, a po drugie domaga się kolaboracji jednej grupy danego narodu z cząstkami innych narodów przeciwko drugiej grupie danego narodu (tyczy się to zarówno proletariuszy, jak i burżuazji). Omawiając podstawowe tezy komunizmu warto jest wskazać proces, jaki odbywa się w czasie jednoczenia się robotników w klasę i partię. Zasady te wydają się być uniwersalne. Proces inicjuje jednostka (jednostki). Następnie walczą robotnicy jednej fabryki, a następnie robotnicy całej gałęzi przemysłu. Fazą pierwszą walki klasowej jest atak nie tyle w stosunki produkcji, w system, co w narzędzia produkcji. Historycznie dotyczyło to np. luddystów, którzy niszczyli maszyny. W tym momencie robotnicy są rozproszeni i rozdrobnieni. Burżuazja może kierować robotnikami, by walczyć ze swoimi starymi wrogami, czyli pozostałościami monarchii, właścicielami ziemskimi czy drobno-mieszczaństwem. Gdy liczebność proletariatu rośnie na skutek rozwoju przemysłu, a warunki dowolnej pracy są wszędzie porównywalnie niskie, zaczyna się faza druga, której impulsem jest kryzys gospodarczy lub ryzyko jego wystąpienia. Robotnicy czują coraz bardziej obawy o własną przyszłość, odczuwają wspólną tożsamość, wspólnotę losu i tworzą związki zawodowe. Dochodzi czasem do starć z klasą panującą. Zwycięstwem na ten moment dla robotników jest nie jej obalenie, >a budowa coraz większego i silniejszego frontu (nowoczesne techniki komunikacji pozwalają na rozszerzenie walk lokalnych na walki ogólnokrajowe, klasowe). Burżuazja oczywiście zwalcza formujący się front robotniczy, ale ten, niczym hydra, ciągle się rozrasta i zaczyna wymuszać ustępstwa np. w ustawodawstwie. Trzecia faza – organizacja robotnicza przeżywa wewnętrzne kryzysy, jednak dzięki swojej dynamice stale się wzmacnia i oczyszcza, podczas gdy burżuazja musi walczyć z innymi swymi wrogami, ciągle się osłabiając. Czwartą fazą jest degeneracja klasy panującej. Część jej członków przechodzi na stronę proletariatu. Piątą fazą jest walka klasowa prowadząca do dziejowego zwycięstwa proletariatu. Jak się ono odbywa? Przez ,,otwartą rewolucję’’, dzięki której ,,proletariat przez obalenie przemocą burżuazji ustanawia swoje panowanie’’ . Oczyszczając opis z otoczki Marksowskiej otrzymujemy przedstawienie procesu tranzycji władzy – od inicjatywy jednostki do całkowitego obalenia status quo. Komuniści są wrogami ,,burżuazyjnego’’ modelu życia, m.in. wyobrażeń o wolności, o wykształceniu i o prawie. Podważają prawodawstwo, oskarżając je o klasowość. Podobnie edukacja – powinna być wyrwana spod wpływów burżuazji. Całe wychowanie dzieci ma być zależne od społeczeństwa, nie od rodziców. Co więcej, dzieci mają być wychowywane m.in. przez pracę. Oznacza to, że marksistowska oferta dla dzieci to oderwanie od rodziców, indoktrynacja i wyzysk, zupełne pozbawienie radości dzieciństwa. Komunizm niesie ze sobą zniesienie modelu rodziny, zniesienie instytucji małżeństwa i rozwiązłość obyczajową. Temat wspólności żon jest przypisywany jako zarzut do komunizmu, ale dokładniejsza lektura K. Marksa i F. Engelsa wskazuje raczej na ,,wolną miłość’’, gdyż ani stosunki ekonomiczne, ani konieczność opieki nad dzieckiem, nie będą zmuszały par do życia w stałym monogamicznym związku. Z pomocą w realizacji tego postulatu przyszło masowe stosowanie w krajach komunistycznych aborcji, która przybierała nawet formę antykoncepcji. Obserwując historię ludzkości widzimy, że mimo przeobrażeń, koncepcje religii, moralności, filozofii, polityki, prawa, sprawiedliwości trwały. Komuniści chcą jednak odrzucić wszystkie tradycyjne idee, wierząc, że tylko w ten sposób przeprowadzą prawdziwą rewolucję. Ich stosunek do narodowości: ,,narodowości ludzi zrzeszających się stosownie do reguł komunistycznej wspólnoty zostaną zmuszone stopić się ze sobą, jako rezultat tego zrzeszenia i przez to muszą zaniknąć’’ . Ich stosunek do religii: ,,komunizm jest takim etapem historycznego rozwoju, który sprawi, że wszystkie istniejące religie staną się zbyteczne i doprowadzi on do ich zaniku’’ . Historia pokazała, że komunizm bardzo aktywnie doprowadzał do zaniku narodowości, chociażby polskiej w czasie wojny polsko-bolszewickej, Operacji Polskiej NKWD czy Katynia, a także do zaniku religii przez niszczenie świątyń i bestialskie mordy na duchownych, jak miało to miejsce czy to w PRL, czy w Hiszpanii. Stary, burżuazyjny świat ma być zniszczony rewolucją, po której nastanie okres dyktatury proletariatu, władzy ludowej czy rządu robotniczo-chłopskiego. Drogą zmiany stosunków własności będą grabieże, kradzieże i mordy. J. Bartoszewicz wskazuje takie warunki, jak ,,absolutna karność, […] obniżenie potrzeb człowieka do minimum, […] zniszczenie w duszy ludzkiej pierwiastków godności osobistej, ambicji, odpowiedzialności’’ . Jako iż wszystkie środki produkcji muszą być podporządkowane zbiorowości, kolektywowi, jako iż indywidualne życie jednostki również musi być mu podporządkowane przez obowiązek pracy i niemożność uzyskania samowystarczalności bytowej, marksizm jest ideologią totalitarną. Jakie są różnice w nurtach opisywanej ideologii? Na początek trzy pojęcia – socjalizm, komunizm i marksizm. Można tutaj zastosować co najmniej dwa podejścia eksplanacyjne. Pierwsze mówi: nie ma żadnej zasadniczej ideologicznej różnicy między marksizmem, komunizmem i socjalizmem (z wyłączeniem socjalizmu utopijnego i innych form przed-marksowskich), acz ,,w praktyce komuniści są najbardziej zdecydowaną, wciąż naprzód prącą częścią partii robotniczych wszystkich krajów’’ . Komuniści jako najwięksi radykałowie ruchu popierają zaprowadzenie dyktatury proletariatu na wzór sowiecki. Istnieje spór między ludźmi określającymi się mianem ,,socjalistów’’, a tymi, którzy mówią o sobie ,,komuniści’’ (przykładem historyczna rywalizacja Polskiej Partii Socjalistycznej i Komunistycznej Partii Polski). Spory te w środowisku uczniów Marksa i Engelsa dotyczą m.in. sposobów i radykalizmu działania (w przypadku polskim także podejścia do niepodległości). Marks wyróżniał socjalizm reakcyjny (feudalny, drobnomieszczański, niemiecki), socjalizm konserwatywny/burżuazyjny i krytyczno-utopijny socjalizm. Inny podział mówi, że socjaliści dzielą się na rewolucjonistów, którzy chcą rewolucji oraz na reformistów, którzy preferują podejście ewolucyjne. Istnieją też rewizjoniści, którzy podważają niektóre tezy Marksa. Drugie podejście eksplanacyjne opisuje relacje socjalizmu i komunizmu jako stany rozwoju społecznego. Zakłada on okresy historyczne: wspólnotę pierwotną (opartą na pewnych formach komunizmu), niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm (jego ostatnią fazą według niektórych jest faszyzm), socjalizm i komunizm. Socjalizm jest fazą państwową, gdzie władza ludowa dokonuje przeobrażeń stosunków własności, zaś komunizm fazą bezpaństwowej, egalitarnej wspólnoty. Marksizm można uznać za bazę filozoficzną, a komunizm/socjalizm za jej realizację programową. Bolszewizm to określenie idei większościowej (ros. bolszij – większy, liczniejszy) grupy rozłamowej w rosyjskim obozie socjaldemokratycznym w 1904 r.. Bolszewicy w przeciwieństwie do mienszewików (grupy mniejszościowej) domagali się natychmiastowej rewolucji. Do stanu komunizmu chcieli doprowadzić przez stan przejściowy – dyktaturę proletariatu. Przywódcą bolszewików był Włodzimierz Lenin. Bolszewicy przeprowadzili w 1917 roku rewolucję październikową, która wyniosła ich do władzy. Warto pamiętać, że sam Lenin był wykonawcą niemieckiego planu wycofania Rosji z walk I wojny światowej. Rewolucji i przejęcia władzy w Rosji dokonał z pomocą Niemców i Żydów, zaś ruch bolszewicki zasiliły także inne narodowości Rosji, w tym Polacy. Po klęsce Rzeszy bolszewicy zaczęli budować dyktaturę proletariatu i przejściowe, na drodze do pełnego komunizmu, państwo, Rosję Radziecką (przekształconą później w Związek Sowiecki). Władza w systemie bolszewickim jest sprawowana przez sowiety, czyli rady robotnicze, chłopskie i żołnierskie, ich skład musi być akceptowany przez komisarzy politycznych. Istnieją różne poziomy rad, lokalne i na szczeblu centralnym. Charakterystyczną cechą bolszewizmu jest tępienie kontr-rewolucjonistów i wrogów ludu – wykonawcami tego zadania są komisarze polityczni, komisje nadzwyczajne, komitety rewolucyjne, wojsko, tajna policja. Bolszewicy w dyktaturze proletariatu zaprowadzają powszechny terror. Ważne, że mimo hasła ,,cała władza w ręce rad’’, prawdziwa władza sprawowana jest przez najwyższe kierownictwo partii awangardowej zbudowanej wokół zasady centralizmu demokratycznego (decyzje gremiów wyższych obowiązują gremia niższe, decyzje są kolektywne, gremia są wybieralne, pomiędzy zebraniami rządzą absolutnie ścisłe kierownictwa, zakazana jest frakcyjność). Ideologiczna różnica między ortodoksyjnym marksizmem a leninizmem to choćby zwiększenie roli chłopstwa. Zmiana ustroju musi dokonać się przez rewolucję, a warunkiem powodzenia rewolucji jest zaistnienie sytuacji rewolucyjnej. Krytykowany jest silnie imperializm. Stalinizm to forma komunizmu za rządów Józefa Stalina w ZSRS. Charakteryzował się totalitarnym wzmożeniem, masowymi represjami (40 milionów ofiar w 24 lata), kultem jednostki, sprzeciwem wobec rozwiązłości, pewnymi formami zbliżonymi do nacjonalizmu (rusyfikacja, represje na tle etnicznym, patriotyczna narracja Wielkiej Wojny Ojczyźnianej), kolektywizacją rolnictwa, socjalistycznym współzawodnictwem pracy (przodownicy, stachanowcy, przekraczanie norm), które pozwoliło zbudować potęgę przemysłową i wojskową. Ważnym postulatem było hasło budowy ,,socjalizmu w jednym kraju’’ zamiast wywoływania ogólnoświatowej rewolucji. istnieje spór między kolektywizmem a >socjalizmem państwowym. Oba głoszą, że należy uspołecznić wszystkie środki produkcji. Kolektywizm chce oddać je społeczeństwu, a socjalizm państwowy – państwu. Nie wszystko będzie jednak uspołecznione – ludzie będą zachowywali część własności, ale tylko tyle, by starczyło im na przeżycie, ale już nie na oszczędzanie czy rozwijanie własnej działalności gospodarczej. Socjaldemokracja (socjalna demokracja) dąży do realizacji programu socjalistycznego drogą demokratycznych reform. Przeciwnikami tego podejścia są syndykaliści, którzy chcą akcji bezpośredniej, czyli strajków i aktów przemocy. Polskim historycznym wyrazem socjaldemokracji była Polska Partia Socjalistyczna. Istotnym votum separatum głoszonym przez PPS było powiązanie wyzwolenia społecznego z wyzwoleniem narodowym, brak odrzucenia idei narodu i niepodległego Państwa Polskiego. Celem pozostawała jednak socjalistyczna utopia. Trockizm wyłonił się w fazie sporu między Trockim i Stalinem o strategię i przyszłość komunizmu. Trockizm stanowił w tym sporze bolszewicką lewicę, tzw. Lewicową Opozycję, podczas gdy obóz Stalina był swego rodzaju ,,prawicą’’. Najważniejszym założeniem trockizmu jest koncepcja permanentnej rewolucji – ogólnoświatowej, nieustannej, integralnej. Odrzucona jest koncepcja sojuszu robotniczo-chłopskiego. Ważnym punktem jest krytyka totalitarnego i biurokratycznego charakteru stalinizmu, który miał zbłądzić ze ścieżek wytyczonych przez Marksa. Trockiści popierają demokratyczną, ,,wolnościową’’ formę komunizmu oraz internacjonalizm, jak również rolę partii awangardowej. Luksemburgizm powstał z inicjatywy Róży Luksemburg, wspieranej przez Karla Liebknechta. Cechuje się największym przywiązaniem do demokracji i krytyki totalitaryzmu stalinowskiego i trockistowskiego oraz nawoływaniem do konieczności rewolucji. Luksemburgiści sprzeciwili się udziałowi socjalistów w I wojnie światowej uważając to za zdradę idei. Komuniści tego nurtu krytykują oczywiście także kapitalizm i imperializm. Przeważająca w luksemburgizmie jest rola mas, a nie partii. Maoizm to chińska wersja komunizmu – komunizm o chińskich cechach. Nazwa pochodzi od nazwiska Mao Zedonga. Maoizm opiera się na sile mas chłopskich, ultrarewolucjonizmie (Wielki Skok Naprzód, rewolucja kulturalna), chińskim dążeniu do mocarstwowości, apologii przemocy rewolucyjnej i wojny ludowej, uznaniu biedy za cnotę, antytradycjonalizmie, skrajnym kolektywizmie i egalitaryzmie. Uznaje się antyrewizjonizm, czyli ortodoksję w czytaniu i realizacji postulatów Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina i Mao. W sensie międzynarodowym maoizm proponuje teorię trzech światów. Maoizm, jednak zreformowany i ubogacony myślą następców Mao, pozostaje ideologią państwową Chińskiej Republiki Ludowej. Dżucze to północnokoreańska odmiana komunizmu, będąca wyraźnie różna od pozostałych nurtów. Dżucze zakłada samodzielność w ideologii, w polityce, w ekonomii i w obronie, jest więc doktryną autarkiczną. Wprowadza też specjalne zasady pracy – bezpośrednią obecność dygnitarzy w terenie, bezpośrednią obecność konstruktorów przy robotnikach używających ich maszyn, moralne zaangażowanie pracowników w ich pracę, zachętę do dyscypliny i dokładności pracy wyrażoną w kulcie przodowników pracy. Dżucze uznaje nie prądy historii za kluczowe, a jednostki, dlatego tak silnie akcentuje kult jednostki, umiłowanych przywódców czy Wiecznego Prezydenta. Przywódca jest absolutem dla mas. Songun to element ideologii północnokoreańskiej, który wskazuje na priorytetową rolą armii w państwie. Songbun to system 51 klas funkcjonujących w Korei. Idee Północnej Korei są radykalnie antyzachodnie, antykapitalistyczne i antyimperialistyczne. W sensie formalnym od 2009 roku Korea Północna nie jest jednak państwem komunistycznym, bo wykreśliła wszystkie zapisy o komunizmie z konstytucji. Istniały i istnieją także inne odmiany i skrzydła myśli politycznej, ekonomicznej inspirowane społecznej inspirowane marksizmem oraz nie-Marksowskie odmiany socjalizmu. Opierają się na utopijnych założeniach, których realizacja w praktyce wymaga przemocy, a sukces jest wątpliwy. Jak podsumowuje J. Bartoszewicz: ,,nauka Marksa nie ostała się wobec rozumnej krytyki nie tylko przeciwników socjalizmu, ale i niektórych wybitnych teoretyków szkoły socjalistycznej (szkoła «rewizjonistów» socjalistycznych Bernsteina). Wszystkie jego pseudo-uczone argumenty i wywody okazały się bezpodstawne i nieuzasadnione’’ . Marks i Engels z rozbrajającą szczerością kończą swój ,,Manifest…’’: ,,Komuniści uważają za niegodne ukrywanie swych poglądów i zamiarów. Oświadczają oni otwarcie, że cele ich mogą być osiągnięte jedynie przez obalenie przemocą całego dotychczasowego ustroju społecznego. Niechaj drżą panujące klasy przed rewolucją komunistyczną. Proletariusze nie mają w niej nic do stracenia prócz swych kajdan. Do zdobycia mają cały świat!’’ . Można by sądzić, że upadek Związku Sowieckiego i bloku wschodniego skompromitował ideologię komunizmu, a XXI wiek będzie czasem jej pozbawionym. Obserwując jednak uważnie polską, europejską i globalną scenę polityczną nie sposób nie zauważyć, że czerwone idee, różne denominacje i wariacje marksizmu, są nieustannie obecne wśród różnych ruchów i organizacji politycznych. Prawdziwe pozostaje więc zdanie otwierające ,,Manifest’’: ,,Widmo krąży po Europie – widmo komunizmu’’ . Rolą wszystkich sił łacińskiego świata, reakcjonistów, kontrrewolucjonistów, chrześcijan, tradycjonalistów, konserwatystów, patriotów, narodowców i wolnościowców jest utworzyć wspólny front i obronić swe ojczyzny przed tym upiorem, w tej wojnie Ładu z Chaosem, której stawką jest nie tylko przetrwanie cywilizacji, ale i samego człowieczeństwa.