Każdy ruch polityczny wykształca swój zestaw identyfikacji wizualnej, zwykle jednoznacznie kojarzony. Marksizm posługuje się takimi oznakami, jak czerwony sztandar, gwiazda czerwona czy zaciśnięta pięść. Ruch LGBT+ ma swoje wielobarwne flagi – każda ,,literka’’ ma swoje własne oznaczenia. Włoscy faszyści odróżniali się czernią koszul i powagą rózg liktorskich, a niemieccy naziści brunatnością oraz swastykami. Polscy ludowcy ukochali zieleń flag i emblemat koniczyn. Słowem – każda partia, każdy ruch, każda ideologia ma swój zestaw znaków. Nie inaczej jest w przypadku polskiego obozu narodowego. Wariacje na temat orłów, falanga, toporzeł, granatowe berety, jasne koszule, zawołania, pozdrowienie narodowe. Z nich wszystkich jeden szczególnie zasługuje w mojej ocenie na wyróżnienie. O nim i jego symbolice będzie ten artykuł.
Szczerbiec. Mieczyk Chrobrego. Od niemal stu lat znak polskich narodowców. Bodaj najważniejszy emblemat, znak graficzny polskiej myśli narodowej. Myślę, że warto pochylić się szczególnie nad nim, nad znaczeniami narosłymi wokół tego pięknego znaku. Nie będę rozwodził się nad bronioznawczymi szczegółami czy historią rzeczywistą oryginału, pozostając w sferze symbolicznej. W mojej opinii jest bowiem Szczerbiec symbolem absolutnie genialnym, znakiem, który w punkt symbolizuje i spaja wszystkie wzniosłe idee głoszone przez myśl narodową. Uważam, że łączy w sobie aż cztery aspekty, które pokrótce postaram się opisać. Piramida znaczenia mieczyka Chrobrego ma cztery piętra – symbolikę miecza jako takiego, symbolikę religijną miecza, symbolikę związaną z historycznym Szczerbcem, wreszcie znaczenie nadawane mu przez działaczy narodowych. Pewną wariacją na temat mieczyka jest ręka z mieczem, czyli tzw. falanga.
Pierwszy z tych aspektów to ,,miecz’’. Miecz jako taki to bardzo ważny symbol w cywilizacji łacińskiej. Sam w sobie stanowi narzędzie wojny. Symbolizuje walkę. Miecz to także atrybut rycerzy, przez co utożsamia wszystkie cechy im przypisywane: honorowość, czystość, waleczność, odwagę, poświęcenie, męstwo. Jego użycie, przynajmniej we wczesnym średniowieczu, zarezerwowane było dla tego stanu. Miecz ponadto jest symbolem władzy państwowej i sprawiedliwości. W średniowieczu przed monarchą noszono miecz symbolizujący jego panowanie. Bogini Temida, patronka sprawiedliwości, przedstawiana jest z mieczem w dłoni. Miecz był także narzędziem wykonywania wyroków, ale też narzędziem obrony przed nieprzyjaciółmi. Obnażony miecz oznaczał płodność, a złamany jej brak. Miecz przekazywano swym następcom, a gdy umierał ostatni członek rodu, przełamywano rodowe ostrze na znak zakończenia linii krwi. Do dziś, o rodzinie ze strony ojca mówi się, że są ,,po mieczu’’. Obnażony miecz jest także znakiem zwycięstwa, a złamany klęski. Antyk wiąże miecz z takimi znaczeniami, jak ,,miecz Damoklesa’’ i z Aleksandrem przecinającym węzeł gordyjski. Galijski król Brennus miał rzec w 390 r. prz. Chr. do Rzymian ,,nasze prawo w naszych mieczach’’.
W wiekach średnich zwrócono uwagę na kształt tej broni. Przypominała ówczesnym kształt krzyża. Motyw ten wykorzystał Henryk Sienkiewicz w swej powieści ,,Krzyżacy’’, gdzie przysięgano na miecz, tak jakby był krzyżem. Broń ta jest silnie powiązana
z chrześcijaństwem. W Nowym Testamencie Jezus nakazuje Apostołom przed pojmaniem, by kupili miecze (,,Lecz teraz – mówił dalej – kto ma trzos, niech go weźmie; tak samo torbę; a kto nie ma, niech sprzeda swój płaszcz i kupi miecz!’’, Łk 22, 36). Sam Chrystus używa symbolu miecza, zarówno w Ewangelii (,,Nie sądźcie, że przyszedłem pokój przynieść na ziemię. Nie przyszedłem przynieść pokoju, ale miecz’’, Mt 10, 34), jak i Apokalipsie (,,W prawej swej ręce miał siedem gwiazd i z Jego ust wychodził miecz obosieczny, ostry.
A Jego wygląd – jak słońce, kiedy jaśnieje w swej mocy’’, Ap 1, 16). Inne biblijne wzmianki o mieczu to między innymi: ,,Wygnawszy zaś człowieka, Bóg postawił przed ogrodem Eden cherubów i połyskujące ostrze miecza, aby strzec drogi do drzewa życia’’ Rdz 3, 24, ,,Weźcie też hełm zbawienia i miecz Ducha, to jest słowo Boże’’ Ef 6, 17, ,,I wyszedł inny koń barwy ognia, a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój, by się wzajemnie ludzie zabijali – i dano mu wielki miecz’’, Ap 6, 4, ,,A z Jego ust wychodzi ostry miecz, by nim uderzyć narody: On paść je będzie rózgą żelazną i On wyciska tłocznię wina zapalczywego gniewu Wszechmogącego Boga’’ Ap, 19, 15. Miecz jawi się więc w biblijnym przekazie jako narzędzie wykonania Bożych wyroków oraz oręż Słowa.
Kolejny ze wspomnianych aspektów to przedstawienie Szczerbca. Nikomu chyba nie trzeba przypominać, że Szczerbiec to miecz koronacyjny królów Polski, według legendy wyszczerbiony przez króla Bolesława Chrobrego o Złotą Bramę w Kijowie. Średniowieczne kroniki podają ciekawe legendy dotyczące pochodzenia miecza i samego gestu polskiego monarchy. W Kronice wielkopolskiej czytamy ,,Miał on otrzymać od anioła miecz, którym z pomocą boską zwyciężał wszystkich swoich przeciwników. […] Królowie polscy wyruszając na wyprawy mieli zwyczaj nosić go i zawsze z nim tryumfowali nad wrogiem. […] miecz króla Bolesława, dany mu przez anioła, nazywa się Szczerbiec, dlatego, że na wezwanie anioła przybywszy na Ruś pierwszy uderzył nim w Złotą Bramę, która zamyka gród kijowski. Od tego uderzenia miecz poniósł niewielką stratę, którą w polskim zwie się szczerba i stąd nazwa Szczerbiec’’. Wincenty Kadłubek pisał ,,tam po zajęciu miasta wielokrotnym miecza uderzeniem wyrzezał na Złotej Bramie miasta też jakby jakiś znak graniczny’’, zaś Wincenty z Kielczy w Żywocie mniejszym św. Stanisława ,,wchodząc do Kijowa przez bramę zwaną Złotą uderzył mieczem w jej podwoje na znak, iż dotąd sięgają granice Królestwa’’. Także Długoszowe Roczniki zawierają opis wyszczerbienia sławetnego oręża: ,,gdy wszedł w bramę, która Złotą przez mieszkańców była nazwana, wywijając mieczem, ugodził w nią silną ręką, a zarysowawszy i wyszczerbiwszy ją w samym środku, zostawił na niej znak triumfalnego zwycięstwa’’.
Warto przytoczyć także symbolikę samego miecza zawartą w jego fizycznej formie, dziele średniowiecznych rzemieślników. Na głowicy miecza umieszczono Tetragrammaton, czyli monogram Imienia Boga (IHWH), a także greckie litery alfa i omega. Znajduje się tam także napis łaciński haec figura valet ad amorem regum et principum iras iudicum (pol. ten znak umacnia miłość królów i książąt, a gniew sędziów). Na jelcu są dwa inne zdania: hebrajskie con citomon eeve Sedalai Ebrehel (pol. żarliwą wiarę wzbudzają imiona Boga Sedalai i Ebrehel ) i łacińskie quicumque hec nomina Dei secum tulerit nullum periculum ei omnino nocebit (pol. ktokolwiek te imiona Boga ze sobą nosić będzie, temu żadne niebezpieczeństwo w ogóle nie zaszkodzi). Jest także napis iste est glad[ius] Boleslai duc[is] cum quo ei Dominus S.[alvator] O[mnium] auxilietur adversus partes amen (pol. ten jest miecz księcia Bolesława, z którym Pan Zastępów, wszystkich Zbawca, oby mu pomagał przeciw nieprzyjaciołom, amen).
Szczerbiec stanowił nieodłączny element polskiej władzy państwowej. Łączy się z wybitnym monarchą, jednym z najważniejszych w polskiej historii. Miecz wykuty w czasach piastowskich łączy się z wizją Polski piastowskiej międzywojennych narodowców.
Dzięki temu przechodzimy do ostatniego aspektu mieczyka – czyli symbolu per se obozu narodowego. Ustanowiony znakiem Obozu Wielkiej Polski w 1926 roku stał się nieodzownym towarzyszem narodowców. Wykorzystywany m.in. na sztandarach, na mundurach, w klapach marynarek identyfikował wizualnie ruch. Szczerbiec symbolizował idee, o które walczyli narodowcy. Dla podkreślenia polskości ruchu, miecz owijany był biało-czerwoną wstęgą. Świetnym zamysłem było umieszczanie skrótów nazw organizacji na wstędze, dzięki czemu ten sam symbol (ewentualnie z niewielkimi zmianami) jednoczył wszystkie organizacje ruchu narodowego. Organizacje narodowe nosiły go na sztandarach, jako emblemat na beretach, mundurach i klapach marynarek, śpiewały o nim pieśni. Kilka fragmentów prezentuję poniżej:
,,Hymn Młodych’’ autorstwa Jana Kasprowicza, powstały w 1926 roku, główna pieśń obozu narodowego:
Naprzód idziem zbrojni duchem,
Antychrysta pędzić precz.
Matko Boża nas wysłuchaj,
Błogosław Chrobrego Miecz!
,,Nasze bataliony’’
Ponad kolumny płyną sztandary
Szczerbiec, zwycięski znak Krzyża
Z naszej krwi żywej, płomiennej wiary
Dzień Wielkiej Polski się zbliża
Maszerują nasze bataliony
W słońcu migocze jasny strój
Granat beretów mieczem zdobiony
Kolumny dążą na krwawy bój
,,Marsz jasnych koszul’’ umieszczony w Sztafecie, Piśmie narodowo-radykalnym, z 1933 r.:
Gdy ujrzymy, jak w słońcu się mieni
Jak proporzec zatknięty na maszt –
rękę prawą wzniesiemy, salutując
Miecz Chrobrego – zwycięski znak nasz.
,,Pieśń bojowa’’ – umieszczona w Sztafecie, Piśmie narodowo-radykalnym, z 1934 r.:
Równajmy krok! Robotnik, chłop
już miecz Chrobrego porwał w swą dłoń,
Pobudka nasza pędzi przez kraj:
– Zbudź się, Narodzie! Do czynu wstań!
,,Wiwat armia narodowa’’
Młodzież polska łączy siły
Walki naszej idzie kres
Nie usłyszą nas mogiły,
Bo nasz symbol – Krzyż i Miecz!
,,Jak długo z Wież Wawelu’’
Jak długo z Wież Wawelu
Brzmi Zygmuntowski dzwon
Tak długo w sercach naszych
Brzmi jego pieśni ton
Stać będzie kraj nasz cały
Stać będzie Piastów gród
Zwycięży Miecz Chrobrego
Zwycięży Polski Lud
,,Tam na Polesiu’’ – tekst dotyczy oczywiście Miejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej, gdzie Sanacja wysyłała m.in. narodowców.
Tam na Polesiu wśród bagien bezdroża
Tam gdzie ponury wiatr wiał
Zagnał serc kilka gorąco płomiennych
Okrutny, bezduszny, zły kat
[…]
Wolność Ojczyźnie w ofierze oddali
Twardo trzymali swój miecz
,,Sanacjo, sanacjo…’’
Uważaj sanacjo
Młodzież się buntuje
i w Obozie Polskim
Miecz Chrobrego kuje
,,Tysiące w Polsce narodowców czeka’’
Z Mieczem Chrobrego do walki staniemy
O wolność, pracę i lepszy byt
,,Poleskie błota’’
Z wzniesionym czołem, z Mieczem Chrobrego
Nas Młodych w walkę podąża rój (inna wersja: Za wielką sprawę przez trud i znój)
Niech nie żałuje nikt życia swego
O Wielką Polskę idziemy w bój!
,,A czyjeż to imię…’’
Dzisiaj nam nie wolno miecza nosić w klapie,
My go mamy w sercach, a maszynę w łapie,
Bo my narodowcy mamy silną wolę,
Po delegalizacji mieczyka przez Sanację opracowany został znak ręki z mieczem. Stał się on symbolem narodowego radykalizmu. Używany przez różne odłamy Obozu Narodowo-Radykalnego dodawał nowe znaczenie do szczerbca. Nie był już tylko symbolem pasywnym. Ręka dzierżąca miecz symbolizowała aktywizm, siłę, czyn, wolę. Najpierw ręka z mieczem miała kształt dość naturalistyczny, potem zdecydowano się na piękno geometrii. Prosty kształt miał być może większą moc oddziaływania niż kunsztowny wizerunek miecza owiniętego wstęgą. Do dziś to właśnie falanga budzi największe emocje wśród nieprzyjaciół polskiego nacjonalizmu. Jeden z absolwentów warszawskiej ASP Mateusz Pawlak posługuje się w swych pracach właśnie geometrią. Tak o niej pisze ,,Geometria […] zawiera w sobie element przymusu, zmusza do podporządkowania się wyższej konieczności, tym samym pozwala opanować lęk przed Niezrozumiałym i Nieprzewidywalnym. Figura geometryczna jest znakiem idealnym – symbolem, który odsyła nas ze świata materialnego do świata idei’’. Myślę, że ta myśl artysty dobrze podsumowuje geometryzację kształtu falangi.
Oba symbole przetrwały do dzisiaj i są używane przez narodowców z wielu organizacji odwołujących się do narodowo-demokratycznych, narodowo-katolickich i narodowo-radykalnych tradycji polskiej myśli politycznej. Szczerbiec i falanga stanowią wciąż jednoznaczne znaki obozu narodowego – co najważniejsze, znaki rdzennie polskie i stworzone jako emanacje głównego nurtu polskiej myśli narodowej.
Matko Boża nas wysłuchaj!
Błogosław Chrobrego miecz!
[1] Chodzi prawdopodobnie o imiona Boga w Starym Testamencie El Szaddai (Bóg Wszechmogący) i El-Roeh (Bóg, Który Widzi).
