Polska po 1918 roku została postawiona w niezwykle niekorzystnej sytuacji międzynarodowej. Otoczona ze wszystkich stron przez państwa skonfliktowane z nią o granice, słaba wewnętrznie, stała przed wielkim wyzwaniem. Wyzwaniem tym była budowa silnego państwa, które mogłoby odeprzeć narastające zagrożenie ze strony Niemiec i Rosji.
Od początku narodowcy działali na rzecz Polski dążąc do wzmocnienia jej siły i potęgi. Polscy narodowcy byli przekonani o słusznej odrębności narodów, skąd rodził się ich sprzeciw wobec federacyjnych koncepcji Józefa Piłsudskiego. Kluczowym celem władz miała być troska o realizację interesu narodowego, działanie w zgodzie z racją stanu, dbanie o integralność. Ważnym elementem, zwłaszcza dla ONR, było dążenie do indywidualności polskiego ruchu narodowego wśród innych ruchów narodowych. Najważniejszym zadaniem polityki zagranicznej było w opinii narodowców dążenie do utworzenia monolitycznego państwa narodowego pozbawionego wewnętrznych podziałów.
Ta podstawa programowa była rozwijana zarówno przez działaczy narodowo-demokratycznych, jak i przez działaczy narodowo-radykalnych, przybierając nieco odmienne oblicze.
Wyrazicielem poglądów Narodowej Demokracji był przede wszystkim Roman Dmowski. Był on obok Zygmunta Balickiego i Jana Ludwika Popławskiego, działających przed 1918 rokiem, jednym z najważniejszych twórców polskiej myśli narodowej. Był członkiem Ligi Polskiej, współtworzył Ligę Narodową. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości był centralną postacią Endecji, jak i wielu wynikających z niej ugrupowań takich jak Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Związek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo Narodowe czy Obóz Wielkiej Polski. Jednocześnie był płodnym pisarzem, który wykorzystywał swoje umiejętności do tworzenia książek, broszur i artykułów ujmujących w karby słowa pisanego jego poglądy na świat, politykę krajową, jak również politykę zagraniczną. W roku 1923 sprawował urząd ministra spraw zagranicznych.
,,Niepodległość Polski musi być celem realnym, do którego trzeba bez przerwy przygotowywać i organizować wszystkie siły narodu i dla którego trzeba zużytkować wszystkie przyjaźniejsze warunki zewnętrzne. Niepodległość zdobywa ten naród, który nieustannie buduje ją swą pracą i walką’’ – słowa te R. Dmowski napisał jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Można uznać je za swoiste credo, które posłużyło do odzyskania niepodległości i budowy państwowości. Polityk ten kierował się w swoich działaniach realizmem politycznym, czego dowodzą między innymi słowa ,,w stosunkach między narodami nie ma słuszności i krzywdy, ale tylko jest siła i słabość’’. Przed wybuchem I wojny światowej uznał, że sprzyjanie Rosji (chodziło o pozorowane sprzyjanie, a tak naprawdę postawienie na najsłabszego z zaborców i jednocześnie powiązanie Polski z Zachodem, bo Rosja była wtedy w antyniemieckim sojuszu francusko-brytyjsko-rosyjskim) jest lepszym sposobem uzyskania niepodległości, niż sprzyjanie Niemcom i Austrii. Został posłem do rosyjskiej Dumy, przewodził kołu polskiemu. W czasie Wielkiej Wojny tworzył Komitet Narodowy Polski w Paryżu, przez który uzyskał spore poparcie państw Ententy dla sprawy polskiej. Dzięki niemu utworzono we Francji Armię Polską, znaną jako ,,Błękitna Armia’’.
Poglądy Romana Dmowskiego uzupełniała w zbiorze myśli narodowodemokratycznej myśl Jana Ludwika Popławskiego. Był on myślicielem, który stworzył niezwykle istotny dla ruchu narodowego termin ,,wszechpolskość’’. Wszechpolskość oznaczała program wspólnoty Polaków po pierwsze ze wszystkich zaborów, po drugie ze wszystkich warstw, grup i klas społecznych. Zagadnienie wszechpolskości stało się centralnym elementem polskiego nacjonalizmu. Jan Ludwik Popławski postulował zwrócenie się na zachód i zdobycie historycznych piastowskich granic – Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego, Śląska oraz Prus Wschodnich. Program ten został przyjęty przez dużą część narodowców, głoszących hasła ,,Polski Piastowskiej’’.
Z tych założeń wynikała tzw. polityka inkorporacyjna Romana Dmowskiego, który zabiegał, by przyszłe granice Polski obejmowały na wschodzie wyłącznie te ziemie, na których przeważała etniczna ludność Polska. Stało to w sprzeczności z koncepcją federacyjną lansowaną przez Józefa Piłsudskiego.
Program narodowo-demokratyczny był zasadniczo, aż do przejęcia władzy przez piłsudczyków, programem państwowym. Stanisław Grabski, polityk Związku Ludowo-Narodowego w pracy ,,Z zagadnień polityki narodowo-państwowej’’ wypowiadał się o racji stanu w ten sposób ,,Polska racja stanu to wskazanie rozumu, oparte na doświadczeniu historycznym, a wypływające z naturalnego prawa i obowiązku narodu polskiego – utrzymania i zabezpieczenia od jakiegokolwiek uszczerbku odzyskanego dziedzictwa państwowego’’.
Stronnictwo Narodowe zagadnieniom polityki zagranicznej poświęciło dużo miejsca w wydanym przez siebie programie. Trzy jej podwaliny, to według programu po pierwsze doświadczenie historyczne oraz realna ocena sytuacji położenia między Niemcami a Rosją, po drugie ,,odwieczna’’ współpraca z Zachodem polegająca na wspólnym tworzeniu cywilizacji łacińskiej, a po trzecie konieczność budowania dla własnego bezpieczeństwa stabilnego pokoju. Realistycznie patrzono na Ligę Narodów jako organizację pozbawioną realnej siły oddziaływania. Za gwarantów bezpieczeństwa kraju postrzegano własną armię, silnie sojusze oraz życzliwe stosunki z państwami nie-sojuszniczymi. Jako głównego sojusznika wskazywano Francję oraz Rumunię. Kluczowe miało być związanie Polski z mocarstwami zachodnimi. Postulowano przyjazne relacje z innymi państwami. Wskazywano na zagrożenie ze strony Niemiec, które uznano (w 1928 roku) za potencjalnego naruszyciela ładu w Europie. W kwestii Związku Sowieckiego (nazywanego w programie Rosją) narodowcy proponowali budowę dobrosąsiedzkich relacji opartych o zasadę całkowitego niemieszania się w sprawy wewnętrzne drugiej strony. W kwestii Litwy uważano, że jest ona sterowana po cichu przez Niemcy i wierzono, że Litwini jednak przyłączą się do Polski. Odnośnie Wolnego Miasta Gdańska Stronnictwo Narodowe uważało, że jest ono związane z państwem polskim, i że państwo polskie powinno stale zabiegać, by Gdańsk był pod wpływem polskim, a nie niemieckim. Mniejszości narodowe, a w zasadzie brak wzajemności w poszanowaniu ich praw, uważano za wyzwanie dla polskiej dyplomacji. Chciano zwalczyć próby wykorzystywania mniejszości do ingerowania w sprawy wewnętrzne Polski. Za duże zagrożenie dla międzynarodowego ładu uważano tendencje federalistyczne, które miały wprowadzać ,,niepokój i chwiejność’’. Stronnictwo Narodowe dostrzegało duże braki w polityce handlowej, której według narodowców brakowało odgórnego planu, zamierzeń, celu, spójności. Postulowano zmianę stanu rzeczy. W kwestii ustrojowej, w opozycji do autorytarnych praktyk Sanacji, proponowano oparcie polityki zagranicznej o Sejm. Sprawy wojskowe uznawano za kluczowe dla obronności państwa. Za duże wyzwanie uważano uświadamianie polskich mas o realiach polityki zagranicznej.
Zasadniczo bardzo wyważona, pragmatyczna, realistyczna polityka Stronnictwa Narodowego kontrastowała z postulatami Obozu Wielkiej Polski. W jego deklaracji ideowej można przeczytać o konieczności budowy wielkości, czy też mocarstwowości. ,,Celem naszego narodu […] jest stać się narodem wielkim […] w stosunkach międzynarodowych. Wielkim jest naród, który wysoko nosi sztandar swej wiary, swej cywilizacji i swej państwowości. Działalność Obozu zmierza do tego, ażeby Polacy sami czcili i nakazywali innym cześć dla swej wiary, dla cywilizacji polskiej i dla państwa polskiego’’.
Narodowi radykałowie, co znamienne dla burzliwych lat trzydziestych, popadli w pewnego rodzaju mesjanizm. ,,Polska ma do spełnienia wielką wizję dziejową – kolosalną rolę w historii świata’’ było stwierdzeniem, które pojawiało się w ich publicystyce. Podejście to, tak jaskrawo odbiegające od zdroworozsądkowego pragmatyzmu narodowych demokratów wpływało mocno na pokolenie młodych tworzące organizacje narodowo-radykalne (zwłaszcza ONR i RNR). Mesjanistyczne założenie, co może dziwić, miało bardzo realistyczny cel. Celem tym miało być ,,uczynienie Polski pierwszym narodem w hierarchii narodów silnych, rządzących światem’’.
Wspominany przez M. Poradowskiego ,,słuszny’’ imperializm (w poprzednim numerze Myśli Praskiej pisałem o poglądach ks. Michała Poradowskiego; przypominając – dzielił nacjonalizm na nacjonalizm chrześcijański i nacjonalizm pogański, nacjonalizm chrześcijański cechował imperializm oparty o pokojowe szerzenie wartości cywilizacyjno-kulturowych opartych o naród i chrześcijaństwo, nacjonalizm pogański opiera się na imperializmie podboju i dominacji – przyp. aut.), swoisty imperializm idei, był w kontekście mesjanistycznej misji ważny dla narodowych radykałów. Celem Polski miało być ,,zdobycie Wschodu Europy dla cywilizacji i zorganizowanie narodów słowiańskich’’. Historiozoficzne rozważania o motywie trzeciego imperium rzymskiego, którym w ujęciu narodowców miała być nie Rosja, a Polska, miały służyć budowie potężnego sojuszu – ,,Międzymorza’’ opartego na narodach słowiańskich, którego hegemonem miało być państwo polskie. Jego celem miała być zwycięska ,,walka idei’’, a w razie konieczności ,,walka narodów’’ przeciwko komunizmowi i pangermanizmowi. Marian Reutt w artykule ,,Misja dziejowa Polski’’ stwierdza, iż Polska jest naturalnie skonfliktowana z Rosją (ZSRS). Polską racją stanu miało być zdobycie Wschodu, Kresów, dla cywilizacji łacińskiej i Polski. Sposobem osiągnięcia tego miało być ,,rozbicie Rosji na szereg drobnych organizmów narodowo-państwowych’’. Dzięki temu można by zyskać pozycję hegemona w stosunkach z mniejszymi, wyzwolonymi spod sowieckiego panowania, partnerami, a tym samym osiągnąć pozycję regionalnego mocarstwa. Kolejną raison d’état jest zorganizowanie sojuszu wymierzonego w Niemcy. Zwalczenie obu mocarstw w naturalny sposób pozwoliłoby Polsce zająć ich miejsce w europejskim, i być może globalnym, układzie sił.
W deklaracji ideowej przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego opublikowanej w 1934 roku możemy wyczytać, iż: ,,Państwo polskie winno objąć swym zasięgiem kulturalnym i politycznym, i swymi granicami, wszystkie ziemie zamieszkałe zwartą masą przez Polaków oraz pozostające pod wpływami polskiej cywilizacji’’. Związek Niezależnej Młodzieży Narodowej w Wilnie w swojej deklaracji idzie jeszcze dalej, stwierdzając, że terytorium państwa polskiego powinno obejmować ziemie ,,konieczne do twórczości i wielkości Narodu Polskiego’’. Narodowym radykałom chodziło tutaj zdecydowanie nie tylko o ziemie rdzennie polskie, ale także o pozostające poza Polską Kresy, zarówno te wschodnie, jak i zachodnie. W publicystyce zwracano uwagę na konieczność asymilacji Białorusinów i Rusinów.
W sferze wojskowości wydane w 1937 roku ,,Zasady programu narodowo-radykalnego’’ poza stwierdzeniami dotyczącymi militaryzacji narodu i budowania wskazanego już przez Z. Balickiego modelu żołnierza-obywatela, pojawia się ekspansjonistyczny postulat przepełnienia armii ,,duchem ofensywy’’. Armia, według autorów, ma ,,znać dążenia swego Narodu, pragnąc nade wszystko ich realizacji’’. W czasach pokoju stwierdzenie takie mogłoby budzić obawy, ale w epoce bellizacji stosunków międzynarodowych, w sytuacji państwa położonego między ekspansjonistycznymi Niemcami a Związkiem Sowieckim nie jest w mojej opinii niczym niezrozumiałym.
W zakresie gospodarczym obozowcy postulują dążenia autarkiczne. Jak napisali, ,,wytwórczość polska, uniezależniona od koniunktury światowej, zaspokoić powinna wszystkie istotne potrzeby gospodarowania narodowego’’. Samodzielność gospodarcza, rozumiana jako ,,uwolnienie’’ ekonomii spod wpływów obcych państw i narodów, jest uważana za jeden z kluczowych elementów niepodległości.
Potencjalne zagrożenie ze strony Niemiec identyfikowano już w 1935 roku. Jan Korolec, działacz ONR-ABC pisał: ,,Nie grozi nam dziś wprawdzie natychmiastowa wojna […], ale co będzie za parę lat? Za to nikt odpowiedzialny nie potrafi zaręczyć. […] zagraża nam ze strony Niemiec zalew ideowy. Zalew ideowy jest awangardą podboju militarnego’’. Na niemieckie postulaty zdobycia Lebensraumu – przestrzeni życiowej na wschodzie – ONR odpowiadał rewizjonizmem granicy zachodniej w duchu piastowskim. ,,Czas najwyższy, aby skorygować fałsze historyczne i przywrócić dawne nasze prawa. Odra jest rzeką politycznej koncepcji Polski Piastowskiej i Odra musi być granicą Polski Odrodzonej’’. Obozowcy formułowali postulaty odzyskania ziem zachodnich, nawiązując do Jana Ludwika Popławskiego.
Narodowcy na polu polityki zagranicznej okazali się być dobrymi analitykami i częstokroć skutecznymi realizatorami, czasem nawet wizjonerami. W mojej opinii politycy ugrupowań narodowych formułowali zasadniczo adekwatne recepty na wyzwania ich czasów. Niestety, mimo ich starań i wczesnych ostrzeżeń, nie udało się przygotować Polski na agresję niemiecką. Plany snute przez niektórych z narodowców o Wielkiej Polsce sięgającej swymi granicami Słowacji, Czech, Prus Wschodnich, a nawet aż po Berlin były w dużej mierze nierealne. Polski ruch narodowy nie zatracił jednak wiary w Wielką Polskę, w imię której walczył z niemieckim i sowieckim okupantem w czasie największego konfliktu zbrojnego w dziejach.
Artykuł powstał na podstawie podrozdziału pracy licencjackiej autora ,,Polityka zagraniczna Polski, Austrii i Portugalii w 20-leciu międzywojennym w świetle działalności ugrupowań nacjonalistycznych’’.
Bibliografia:
R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, Wrocław 2012
M. Chodakiewicz, J. Mysiakowska-Muszyńska, W. Muszyński, Polska dla Polaków!, Poznań 2015
Program Stronnictwa Narodowego z 1928 r.
Deklaracja ideowa Obozu Wielkiej Polski
Przesłanki wizji narodowej Polski jutra. Podstawy ideowe Ruchu Młodych. Hierarchia wartości, celów, praw i obowiązków [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu! Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat 30. XX wieku, Warszawa 2011
Czym są i o co walczą organizacje narodowo-radykalne [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…
Zasady programu narodowo radykalnego [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…
M. Reutt, Misja dziejowa Polski [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…
Deklaracja Obozu Narodowo-Radykalnego [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…
Deklaracja Związku Niezależnej Młodzieży Narodowej w Wilnie [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…
J. Korolec, Szukanie własnych dróg [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…
W. Martini, O czym musimy pamiętać [w:] A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!…