Zarys historii ruchu narodowego: Od Ligi Polskiej do niepodległości (1887-1918)

Ruch narodowy, określany też mianem obozu narodowego, obozu wszechpolskiego oraz Narodowej Demokracji (Endecji) stanowi jedną z najważniejszych polskich tradycji myślenia o polityce. Jego najważniejszym celem politycznym było wpierw odzyskanie przez Polskę niepodległości, potem zaś jej utrzymanie.
Endecja była pod koniec XIX wieku oraz w pierwszych dekadach XX wieku najsilniejszym ruchem politycznym w Polsce. Jej znaczenie zostało zminimalizowane najpierw przez działania dyktatury sanacyjnej po 1926 roku (szykanowanie, pobicia i morderstwa działaczy narodowych, fałszowanie wyborów, osadzenia w miejscu odosobnienia w Berezie Kartuskiej), potem przez wyniszczającą politykę niemieckich i sowieckich okupantów, wreszcie przez instalujących czerwony ustrój rodzimych komunistów. Dopiero po transformacji ustrojowej zaczął się proces odbudowy Narodowej Demokracji w Polsce. Dziś wciąż dziedzictwo obozu narodowego jest albo zapomniane albo deprecjonowane, tymczasem nawet pobieżne zapoznanie się z jego historią pokazuje prawdę o polskich narodowcach i ich idei – gorącym patriotyzmie i całkowitym oddaniu sprawie polskiej.
Nawet telegraficzny skrót historii obozu politycznego mającego niemal 150 lat historii byłby zbyt obszerny, jak na jeden artykuł. W związku z tym zdecydowałem się na podzielenie opowieści o historii Endecji na trzy części. W pierwszej opiszę historię ruchu narodowego od samych jej początków w latach osiemdziesiątych XIX wieku aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. W drugiej skupię się na okresie międzywojennym i walce przeciwko Niemcom i Sowietom. W trzeciej opiszę losy emigracji narodowej oraz konspiracji epoki Polski Ludowej, a także historię odbudowy siły obozu w III Rzeczypospolitej.
Na samym wstępie przybliżę kilka podstawowych faktów o Narodowej Demokracji. Jej główni twórcy to Roman Dmowski (ur. 1864, zm. 1939), Zygmunt Balicki (ur. 1858, zm. 1916) oraz Jan Ludwik Popławski (ur. 1854, zm. 1908). Podstawowym tekstem ideowym są bez wątpienia ,,Myśli nowoczesnego Polaka’’ napisane przez R. Dmowskiego. Ruch narodowy nigdy nie był do końca scentralizowany. Tworzyły go niezależne od siebie lub powiązane ze sobą organizacje społeczne, partie polityczne, grupy towarzyskie oraz organizacje zbrojne zbliżone ideowo do myśli wspomnianych twórców i ich naśladowców. Podstawowe idee obozu narodowego to uznanie dobra całego narodu za najwyższe dobro w życiu doczesnym, propaństwowość, wszechpolskość (czyli oryginalnie łączność i konieczność współpracy Polaków ze wszystkich zaborów, a obecnie Polaków na całym świecie: w Polsce, na Kresach i na emigracji), wszechstanowość (czyli odrzucenie myślenia stanowego i klasowego; o wartości jednostki decydują jej osobiste zasługi i przymioty, a nie fakt urodzenia np. w rodzinie szlacheckiej), narodowy demokratyzm (uznanie, że każdy Polak, niezależnie od stanu, może dojść własną pracą dla Ojczyzny do stanowisk i władzy), afirmacja tożsamości polskiej (,,Jestem Polakiem – więc mam obowiązki polskie’’), postulat urządzenia życia społecznego zawarty w haśle ,,wolny obywatel w silnym państwie’’, patriotyzm rozumiany jako uczucia i emocje oraz nacjonalizm jako wywodzący się z patriotyzmu sposób myślenia o polityce, afirmacja cywilizacji łacińskiej, dążenie do suwerenności i niepodległości państwa, realizm polityczny, krytyka liberalizmu i marksizmu jako idei szkodliwych dla funkcjonowania narodu, afirmacja myśli katolickiej. Ostatecznym celem polskich narodowców jest budowa Wielkiej Polski, czyli Polski urzeczywistniającej wszystkie najwyższe idee. Po przedstawieniu tych podstawowych informacji przejdę do omówienia historii ruchu narodowego.
Polska myśl narodowa wyrasta z pozytywizmu rodząc się jako reakcja na romantyzm, klęskę powstań 1831 r. i 1863 r. oraz lojalizm. Pierwszą organizacją powiązaną z obozem narodowym jest założona w 1887 roku w Szwajcarii Liga Polska, która stawia sobie za cel przysposobienie wszystkich sił narodowych do odzyskania niepodległości, przezwyciężenie popowstaniowej apatii i zjednoczenie Polaków w walce o Polskę. Jest organizacją tajną, ogólnikową, międzypokoleniową, ale też sparaliżowaną z powodu łączenia osób o przekonaniach zarówno nacjonalistycznych, jak i socjalistycznych.
Warto wspomnieć, że w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku obozy narodowy i socjalistyczny współpracowały ze sobą przeciwko wspólnemu wrogowi – zaborcom. Szybko jednak okazało się, że idee narodowców i socjalistów są ze sobą sprzeczne. Współpraca ustała, rozpoczęła się walka o rząd dusz. Socjaliści w 1904 roku dokonali masakry na placu Grzybowskim w Warszawie (zginęło 11 niewinnych polskich cywili, w tym dzieci, a kilkudziesięciu zostało rannych, bojowcy PPS uciekli bez strat, Rosjanie stracili kilku ludzi, aresztowano ponad 600 osób). Potem, w czasie rewolucji 1905 roku dochodzi do bratobójczych walk wśród Polaków, gdy socjaliści rozkręcają spiralę przemocy, w której giną także narodowcy, co powoduje odwet i próby stłumienia rewolucji przez trzeźwo myślących endeków. Powołane zostają Narodowy Związek Robotniczy
oraz Narodowy Związek Chłopski jako oddziały samoobrony narodowo myślących robotników i chłopów. Narodowcy tłumią nastroje rewolucyjne wierząc, że kolejna próba zbrojnego zrywu podzieli los powstań narodowych.
Organizacją narodową skierowaną do młodzieży jest Związek Młodzieży Polskiej nazywany też ,,Zetem’’. Jego czołowym działaczem jest Zygmunt Balicki. Udziela się w ,,Zecie’’ także Dmowski. Celem organizacji jest walka z rusyfikacją i germanizacją na uniwersytetach oraz organizacja pochodów i demonstracji patriotycznych.
W 1893 roku dochodzi do przewrotu w Lidze Polskiej. W organizacji władzę przejmują Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Jan Ludwik Popławski, Karol Raczkowski i Teofil Waligórski. Liga Polska staje się Ligą Narodową – pierwszą faktycznie narodową organizacją głoszącą program wszechpolski. Stanowi tajny ośrodek kierownictwa ruchu narodowego. W jej łonie powstaje partia Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe), które walczy o miejsca w parlamentach państw zaborczych. Narodowcy tacy jak Wojciech Korfanty, Bohdan Chrzanowski, Stanisław Głąbiński czy Roman Dmowski uzyskują mandaty poselskie w Rzeszy Niemieckiej, Austro-Węgrach i Rosji.
Działalność narodowa pierwszych lat polegała jednak przede wszystkim na wydawaniu prasy ideowej, pracy u podstaw, protestach w gminach (w kilku wywalczono legalizację użycia języka polskiego). Funkcjonowało Towarzystwo Oświaty Narodowej (prowadzące kółka rolnicze, kasy zapomogowe i biblioteki). Organizowano strajki szkolne. Narodowcy współtworzyli także ruch sokoli i harcerstwo. Celem tych wszystkich działań było obudzenie tożsamości narodowej w ludzie polskim.
Kierownictwo ruchu narodowego na czele z Dmowskim upatrywało szansy dla Polski w wojnie między zaborcami. Przewidywano, że w niedługim czasie taka wojna wybuchnie. Polska miała stanąć w tym konflikcie po stronie państw zachodnich, Ententy, z którego najbliższym (i jednocześnie najmniej groźnym państwem zaborczym) była Rosja. Po wybuchu wojny powstaje w 1914 roku Komitet Narodowy Polski łączący endeków, konserwatystów i bezpartyjnych. Powołuje się organizacje, takie jak Centralny Komitet Obywatelski (w niektórych miejscach bezpośrednio zarządza krajem, ma własne Sądy Obywatelskie i Straż Obywatelską). Narodowcy tworzą oddziały walczące po stronie Ententy, m.in. Legiony Polskie (tzw. Legion Puławski) w 1914 roku. Kluczowe są jednak powołane w 1917 roku trzy korpusy wojskowe w sile łącznej 39 tysięcy żołnierzy oraz Armia Polska we Francji w sile 100 tys. żołnierzy. Powstanie ich nie byłoby możliwe, gdyby nie dyplomacja uprawiana przez Romana Dmowskiego. Dmowski od 1916 roku prowadzi intensywne działania polityczne w Anglii i Francji doprowadzając do uznania Polski za sojusznika przez Ententę. Zakłada w sierpniu 1917 roku Komitet Narodowy Polski, który zostaje uznany przez Ententę za przedstawicielstwo Polski. W czasie konferencji w Wersalu w 1919 roku Dmowski zdobywa wielkie uznanie wśród dyplomatów, negocjuje granicę polską (Linia Dmowskiego), wreszcie wraz z Ignacym Janem Paderewskim podpisuje traktat wersalski uznający niepodległość Polski.
W okres międzywojenny obóz narodowy wchodzi jako wiodąca siła polityczna. Jak jednak potoczyły się koleje jego losu przedstawię w kolejnym artykule.