Ważne postacie z czasów Powstania Styczniowego
I. „Biały” bankier
Urodził się 24 marca 1812 r. w Warszawie, w zamożnej rodzinie rabinów żydowskich. Jego ojciec Samuel Eleazar Kronenberg zajmował się bankowością. Z żoną, Teklą z domu Levi, miał ośmioro dzieci: Leopolda Stanisława, Ludwika, Rozalię, Stanisława Salomona, Dorotę, Marię, Henryka Andrzeja i Władysława Alfonsa. Leopold Stanisław ukończył gimnazjum pijarskie na Żoliborzu i zdał egzamin maturalny w Liceum Warszawskim. Potem wyjechał na studia do Niemiec. Uczył się w Akademii Praktyczno-Technicznej w Hamburgu oraz na Uniwersytecie Berlińskim. Wrócił do Warszawy w 1832 roku, obejmując kierownictwo domu bankowego „S.L. Kronenberg, wdowa i synowie”. W 1833 roku został wpisany do księgi kupców warszawskich. Miał wówczas 21 lat.
W 1843 roku Leopold postanowił zainwestować w przemysł cukrowniczy. Powstała cukrownia w Tomczynie, kolejna (w roku 1848) w Ostrowcach, a następna (w 1853 roku) w Walentynowie. W roku 1868 Leopold Kronenberg został prezesem spółki cukrowniczej, przekształconej w 1870 r. w Warszawskie Towarzystwo Fabryk Cukru – największego producenta cukru w kraju. W roku 1845 zawarł związek małżeński z Ernestyną Rozalią Leo, panną wyznania ewangelicko-augsburskiego, córką znanego warszawskiego lekarza – Leopolda Augusta Leo, pochodzenia mojżeszowego. Rok po ślubie Kronenberg został ochrzczony w Kościele Ewangelicko-Reformowanym.
Kronenbergowie mieli sześcioro dzieci: Stanisława Leopolda, Władysława Edwarda, Leopolda Juliana, Teklę Julię, Marię Różę, prowadzącą w Warszawie znany salon literacki i Rozalię. W roku 1845 Leopold nabył swój pierwszy majątek ziemski – Brzezie. Młody, doskonale wykształcony biznesmen wykazał się znakomitymi talentami handlowymi. Uzyskał dzierżawę monopolu tytoniowego, która z czasem przyniosła mu ogromny majątek, obok innych lukratywnych inwestycji. W 1848 roku Kronenberg zostaje udziałowcem Spółki Żeglugi Parowej w Warszawie. W 1851 r. zakłada własny Dom Bankowy, zajmujący się kredytowaniem przemysłu i rolnictwa w Królestwie Polskim. W 1860 r. ma już w Warszawie wielką, nowoczesną fabrykę tytoniową, zatrudniającą 700 robotników. W 1851 r. Leopold Kronenberg, na polecenie władz carskich, bierze udział w wystawie światowej w Londynie. Odwiedza wówczas m.in. Kryształowy Pałac i zgromadzoną w jego wnętrzu ekspozycję. Wydarzenie to wywiera na niego duży wpływ. Zdaje sobie sprawę z cywilizacyjnego dystansu, jaki dzieli ziemie polskie pod zaborem rosyjskim od najbardziej rozwiniętych krajów Zachodu.
W 1869 roku Leopold zakłada Bank Dyskontowy w Petersburgu, zaś w 1870, przy współpracy innych warszawskich finansistów oraz przedstawicieli sfer arystokratyczno-inteligenckich, Bank Handlowy w Warszawie. Bank Handlowy Spółka Akcyjna był jego największym osiągnięciem w dziedzinie bankowości i finansów. W 1856 roku rozpoczyna starania o dzierżawę kopalni węgla kamiennego. Sukces w tej dziedzinie odnosi w 1870 roku, kiedy w razem z Gustawem Adolfem Findeisenem i Jakubem Natansonem zakłada przedsiębiorstwo akcyjne zajmujące się wydobyciem węgla „Leopold Kronenberg i Spółka”. W roku 1874 zostało ono przekształcone w Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. Towarzystwo to zarządzało kopalniami Feliks I, Feliks II, Wiktor, Kazimierz oraz Juliusz zlokalizowanymi w Zagłębiu Dąbrowskim.
Leopold Kronenberg wspierał rozwój i unowocześnienie rolnictwa, utrzymując bliskie związki z wielkimi właścicielami majątków ziemskich. Od 1857 r. należał do Towarzystwa Rolniczego. Uczestniczył w licznych inicjatywach popierających wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań w produkcji rolnej na terenie Królestwa Polskiego. Brał również udział w opracowaniu i publikacji „Encyklopedii Rolniczej”. Kolejnym ważnym obszarem działalności Kronenberga stał się rozwój linii kolejowych na terenie Królestwa. W 1869 roku został wiceprezesem zarządu Towarzystwa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Warszawsko-Bydgoskiej, eliminując Niemców z kierownictwa obu przedsiębiorstw, m.in. dzięki skutecznej kampanii prasowej. Kronenberg czynił starania o dokończenie Kolei Warszawsko-Petersburskiej, a także o eksploatację i długoletnią dzierżawę Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Występował o budowę odgałęzienia tej linii do Katowic. Został również prezesem Rady Zarządzającej Kolei Warszawsko-Terespolskiej. Była to linia kolejowa mającą swoje stacje końcowe w Warszawie i Terespolu, ukończona w 1866 roku. Powstała z inicjatywy Leopolda Kronenberga. Prowadziła przez Mińsk Mazowiecki, Mrozy, Kotuń, Siedlce, Łuków, Międzyrzecz Podlaski, Białą Podlaską do Terespola. W 1871 zbudowano odcinek Terespol – Brześć, dzięki czemu kolej uzyskała połączenie z Koleją Moskiewską. W 1873 r. otrzymała połączenie z Kijowem (w Brześciu). Podobnie jak kolej Petersburska, posiadała szeroki rozstaw szyn. W Warszawie kolej została połączona bocznicą z koleją Petersburską. Dworzec kolei Terespolskiej (późniejszy Brzeski, Wschodni) został zbudowany na Pradze niedaleko ulicy Brzeskiej i Kijowskiej.
Następnie Kronenberg postanowił zainwestować w budowę linii, która później nazwana została Koleją Nadwiślańską lub Nadwiślańską Drogą Żelazną. Prowadziła ona z Mławy, na granicy z Cesarstwem Niemieckim, poprzez Warszawę, Lublin i Chełm do Kowla (obecnie na Ukrainie w obwodzie wołyńskim). Pierwszy pociąg, w liczącą 522 km trasę, wyruszył w dniu 29 sierpnia 1877 r. Trasa ta odgrywała ważną rolę w tranzycie towarów z zachodnich obszarów Cesarstwa Rosyjskiego i Królestwa Polskiego do portu w Gdańsku. W przeciwieństwie do innych inwestorów budujących w XIX wieku linie kolejowe, Kronenberg zdawał sobie sprawę, że naprawdę wielkie zyski daje umiejętna eksploatacja kolei żelaznych, czyli prawidłowa organizacja przewozów towarowych i pasażerskich oraz racjonalne zarządzanie.
W okresie Powstania Styczniowego był jednym z przywódców „Białych”- przeciwników otwartej walki zbrojnej z zaborcami. „Biały” bankier, jak nazywano Kronenberga, aktywnie działał w środowisku bogatych ziemian oraz warszawskiej elity i intelektualistów. W grudniu 1862 r. odbywały się w jego domu najważniejsze, przełomowe narady najwybitniejszych obywateli Królestwa Polskiego, Litwy i Rusi. „Biali” byli zwolennikami prowadzenia pracy organicznej: rozwoju przemysłu, rolnictwa i handlu, co, poprzez wzmocnienie ekonomiczne ziem polskich, miało w dalszej perspektywie skutkować uniezależnieniem od mocarstw zaborczych i odzyskaniem niepodległości. Po wybuchu Powstania Styczniowego i przejęciu władzy przez „Czerwonych”, Kronenberg był zwolennikiem przewagi stronnictwa „Białych” Rządzie Narodowym. Jednakże, gdy doszło do wybuchu walk przeciw zaborcy, Kronenberg starał się za wszelką cenę wspierać powstańców. Finansował zakupy broni zagranicą i jej przerzut do kraju. Starał się pozyskać wsparcie dla Powstania w stolicach europejskich. W tym celu, w 1863 r. wyjechał do Francji, a po powrocie do Warszawy latem 1864 roku, zdając sobie sprawę z fiaska swojej misji, wycofał się z dalszej działalności politycznej.
Leopold Kronenberg doskonale zdawał sobie sprawę z siły oddziaływania prasy. Był aktywny na rynku wydawniczym. Od 1859 r. wydawał „Gazetę Codzienną”, przemianowaną w 1861 r. na „Gazetę Polską”. Było to pismo o charakterze liberalno-demokratycznym i silnym zabarwieniu narodowym, ale liberalizm odnosił się do zagadnień gospodarczych, a demokracja do polityki. Redaktorem „Gazety Codziennej” był m.in. słynny pisarz i publicysta epoki – Józef Ignacy Kraszewski.
Kronenberg założył też, finansując z środków własnych, Szkołę Handlową, istniejącą w Warszawie w latach 1875–1900, a będącą poprzedniczką dzisiejszej Szkoły Głównej Handlowej. Jej program nauczania obejmował język polski, rosyjski, niemiecki i francuski, geografię handlową, statystykę, historię powszechną i historię Rosji, historię handlu, matematykę, arytmetykę kupiecką, prawo handlowe i wekslowe, towaroznawstwo, zasadnicze pojęcia o wartości, zamianie pieniądza, podaży i popycie w handlu, kredycie, stowarzyszeniach, bankach, ubezpieczeniach, urządzeniach celnych, a także buchalterię, korespondencję handlową, kaligrafię i rysunek. Leopold Kronenberg finansował również utworzoną w 1875 roku na warszawskiej Pradze – Szkołę Techniczną Kolejową – cenioną i popularną placówkę szkolnictwa technicznego. Funkcję kuratora tej szkoły pełnił przez dziesięć lat drugi syn Leopolda – Władysław Edward. Między innymi dzięki wsparciu Leopolda Kronenberga założono, w 1875 roku, Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Poza tym Leopold był członkiem Komisji Umorzenia Długu Krajowego, Rady Przemysłowej Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych Królestwa Polskiego, członkiem zarządu Giełdy Warszawskiej i Starszym Zgromadzenia Kupców. Był także założycielem Towarzystwa Kredytowego Miasta Warszawy, Kasy Przemysłowców oraz Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia. Sprawował funkcję prezesa wydziału Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnego. W 1868 roku otrzymał od cara Aleksandra III order św. Włodzimierza i dziedziczny tytuł szlachecki.
W latach 1868-1871 przystąpił do budowy monumentalnego pałacu-rezydencji w Warszawie, który miał być symbolem pozycji i bogactwa właściciela, a tym samym przyćmić wszystkie inne rezydencje w mieście. Powstała w ten sposób wspaniała budowla, mogąca rywalizować z najlepszymi rezydencjami miejskimi ówczesnej Europy. Budynek zaprojektował znany berliński architekt pochodzenia mojżeszowego – Georg Friedrich Heinrich Hitzig. Dekoracje wykonał znany rzeźbiarz polski pochodzenia włoskiego – Leonard Marconi. Pałac stanął na miejscu osiemnastowiecznej kamienicy Augusta Wilhelma Arndta. Był najbardziej luksusowym budynkiem mieszkalnym powstałym w 2 poł. XIX w. w Warszawie (wcześniej Kronenberg mieszkał w pałacyku przy Marszałkowskiej 74). Po śmierci właściciela w 1878 r. częściowo przeznaczony pod wynajem (mieścił się w nim m.in. zarząd Kolei Nadwiślańskiej). W dwudziestoleciu międzywojennym pałac przeszedł na własność Banku Polskiego. Do czasu budowy „Prudentialu”, w pałacu miało swą siedzibę Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie i od Wypadków „Przezorność”. W drugiej połowie lat trzydziestych był siedzibą biura Polskiej Linii Okrętowej Gdynia-Ameryka. We wrześniu 1939 roku gmach spłonął od bomb zapalających. Wyposażenie uległo zniszczeniu, ruiny zostały zabezpieczone i w takim stanie przetrwały wojnę. Długo trwało decydowanie co począć z dosyć dobrze zachowanymi murami. Ostatecznie w 1959 r. podjęto decyzję o rozbiórce, która została przeprowadzona w latach 1961-1962. Pałacu już nie odbudowano.
Leopold Kronenberg zmarł 5 kwietnia 1878 roku, w wieku 66 lat, w Nicei we Francji. Został pochowany w kaplicy rodowej Kronenbergów na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie.
/Na podstawie artykułu Jacka Nowickiego, napisanego w setną rocznicę Stowarzyszenia Elektryków Polskich, opracował Marek Strzeszewski./
II. Książę – pozytywista
Urodził się w rodzinie arystokratów. Jego ojciec, książę Leon Ludwik Sapieha, był marszałkiem sejmu galicyjskiego, szambelanem dworu królewskiego Mikołaja I Romanowa i jednym z dowódców Powstania Listopadowego, odznaczony Orderem Virtuti Militari. Matka – Jadwiga z Zamoyskich słynęła z działalności dobroczynnej. We Lwowie stała na czele Towarzystwa Dobroczynności św. Wincentego a Paulo. Zakładała ochronki i sierocińce dla dzieci. Jej działalność przyczyniła się znacznie do złagodzenia biedy i poprawienia bytu ludności okolic Krasiczyna. W 1863 r. w Krasiczynie urządziła szpital dla rannych powstańców. Opiekowała się także szpitalami we Lwowie i Cieszanowie. Nie aprobując ryzykownych przedsięwzięć politycznych swojego syna Adama, czuła się z nim solidarną, a w lutym 1864 r. ułatwiła mu ucieczkę z więzienia. Po Powstaniu Styczniowym sprowadziła do Krasiczyna Siostry Służebniczki, które zajęły się pracą wśród niewykształconej i ubogiej ludności. Prowadziły także, w pobliskiej szkole, ochronkę. Po śmierci męża stopniowo wycofywała się z publicznej działalności, przekazując synowej Jadwidze opiekę nad instytucjami dobroczynnymi. Miasto Lwów, w 1886 r., wybiło na jej cześć medal pamiątkowy. Zmarła w Krasiczynie i tam została pochowana w grobie rodzinnym (w 1890 r.). Jako żona Leona Sapiehy urodziła dziewięcioro dzieci. Prawie wszystkie zmarły w wieku młodzieńczym, oprócz Adama Stanisława.
Adam Stanisław Sapieha wczesne dzieciństwo spędził z matką w Paryżu. Od 1832 r. mieszkał w Galicji. W 1847 ukończył gimnazjum we Lwowie. Rozpoczął studia w Londynie, ale przerwał je wraz z wybuchem Wiosny Ludów, podczas której wrócił do ojca. Po wygaśnięciu tej ogólnoeuropejskiej rewolucji osiadł w Krasiczynie. W roku 1852 ożenił się z Jadwigą z Sanguszków, z którą miał dziewięcioro dzieci.
W roku 1860 został członkiem pierwszej rady nadzorczej Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie, i funkcję tę pełnił do 1864 r. Zaangażował się w uwieńczone sukcesem starania o autonomię Galicji. W 1861 r. został wybrany do Sejmu Krajowego. Dwa lata później stanął na czele Komitetu Obywatelskiego Galicji Wschodniej i odegrał poważną rolę w zorganizowaniu wyprawy Antoniego Jeziorańskiego w Lubelskie podczas Powstania Styczniowego. Zaangażował się także w propagowanie sprawy polskiej na Zachodzie. W tym czasie został naczelnikiem obwodów przemyskiego i sanockiego. Aresztowany przez Austriaków, zbiegł wkrótce z więzienia we Lwowie za granicę, gdzie pełnił funkcję Komisarza Rządu Narodowego na Francję i Anglię.
W 1865 r. uzyskał amnestię od cesarza Franciszka Józefa i mógł wrócić do rodzinnego majątku. W roku 1868 ponownie wszedł do Sejmu Krajowego podczas wyborów uzupełniających. Prezentował program niepodległościowy w opozycji do ugodowego programu federacyjnego. W 1870 r. po raz kolejny odnowił swój mandat poselski. W 1872 wycofał się na pięć lat z czynnej polityki, na rzecz pracy organicznej. W latach 1877–1878 wystąpił jeszcze raz w sprawach konspiracji niepodległościowej, związanej z wojną rosyjsko-turecką, w ramach Konfederacji Narodu Polskiego i tzw. Rządu Narodowego.
Po śmierci ojca, w 1879 r., odziedziczył jego miejsce w Izbie Panów w Wiedniu (niem. Herrenhaus – wyższy organ Austro-Węgierskiej Rady Państwa. W 1883 wrócił do Sejmu Krajowego. Wśród ziemian miał opinię radykała. Dla demokratów pozostawał magnatem. W 1890 r. został właścicielem części tzw. dóbr tabularnych Borszczów. W latach 1860-1874 Adam Stanisław Sapieha był członkiem i działaczem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. Od lutego 1860 r. – członkiem jego Komitetu, a od czerwca 1874 –wiceprezesem i następnie prezesem (od 18 czerwca 1875 do 30 czerwca 1900 r.). Był też naczelnikiem rady zawiadowczej Krajowego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych w Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim. W 1880 r. stanął na czele spółki obywatelskiej, która wykupiła z rąk żydowskich Truskawiec „z zamiarem podniesienia upadającego zdrojowiska i zapewnienia mu pomyślnego rozwoju”. Do końca życia pozostał prezesem Lwowskiego Towarzystwa Uczestników Powstania 1863 r. Otrzymał honorowe obywatelstwa miast: Lwowa (w 1894 r.), Przemyśla, Sanoka („za zasługi, trudy, zabiegi i pracę dla kraju i ojczyzny”), Brodów, Gródka, Jarosławia („w uznaniu zasług położonych dla kraju, a szczególnie przez urządzenie wystawy krajowej”), Dobromila, Jasła, Buczacza, Kołomyi, Rzeszowa, Tarnopola, Trembowli, Czortkowa, Brzeżan. Zmarł 21 lipca 1903 r. w Bad Reichenhall w Bawarii. Twarz księcia Adama Stanisława została upamiętniona w postaci księcia Witolda na obrazie Jana Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”.
Na podstawie Wikipedii (bibliografia: Leon Gustaw Dziubiński: Poczet prezydentów, wiceprezydentów i obywateli honorowych miasta Lwowa) opracował Marek Strzeszewski.