– obrońcom Kościoła polskiego, represjonowanym w latach w PRL 1944-1949 r.
„Rozpracować udział księży w podziemiu, który obecnie jest jeszcze b. poważny […]. Odcinek kleru – stanowi najaktywniejszą dziś, najbardziej zorganizowaną część składową reakcji. Podjął się on i rozwija główny atak przeciwko naszemu ustrojowi […]” – z narady aktywu MBP z 13-15.10.1947 r. i 23-25.03.1949 r.
Na terenach Polski zajętych przez wojska Armii Czerwonej ZSRS, która pomimo zakończenia działań wojennych w maju 1945 r. pozostała na terenie Polski pojałtańskiej jako faktyczna siła okupacyjna, w latach 1944-1947 okupanci sowieccy rozpoczęli od uderzenia w pozostałości Polskiego Państwa Podziemnego. Rozpoczęła się kolejna okupacja Polski. Podstawowym narzędziem niezwykle słabej władzy Polski Ludowej stał się aparat represji, w tym przede wszystkim Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzone na wzór NKWD. W 1945 r. MBP zaczęło przejawiać coraz większą aktywność i stanowiło główny element komunistycznego aparatu represji, a jego rolą było spacyfikowanie społecznego sprzeciwu wobec nowej władzy. Przez kraj przetaczały się represje, także wobec duchowieństwa, włącznie ze skrytobójczymi mordami – dotykały one jednak głównie kapłanów związanych z polskim podziemiem niepodległościowym. Taktyka przyjęta przez komunistów wobec Kościoła wynikała z siły tej instytucji – siły polskiego Kościoła. W obliczu wzrastającego terroru i brutalnej walki komunistów z podziemiem niepodległościowym oraz opozycją jawną (jawnie funkcjonującymi partiami, organizacjami, związkami zawodowymi, chłopów, robotników, kręgów twórczych i naukowych, związków wyznaniowych.) szczególną rolę odegrał Kościół katolicki. W liście pasterskim Episkopatu Polski z 1946 r. hierarchowie nawoływali: „Polska nie może być bezbożna, Polska nie może wyprzeć się swej przynależności do świata chrześcijańskiego, Polska nie może być komunistyczna. Polska musi pozostać katolicka”.
W sprawozdaniu miesięcznym WUBP w Poznaniu z dnia 8 lutego 1949 r. czytamy: „[…] W związku z postanowieniem na Kongresie Zjednoczonym sprawy rozdziału kościoła od państwa […] kler katolicki prowadzi wzmożoną akcję polityczną. Urzędy Bezpieczeństwa przesłuchują Księży, którzy zbyt agresywnie występują na ambonach i w szkole i kazaniom swoim czy też wykładom religijnym nadają treść polityczną. […] Walkę z rozpolitykowanym klerem ujmują w swoich kazaniach księża w ewangeliczną formę <<Nie wierzcie, oni mówią o walce z rozpolitykowanym klerem, a walczą z Kościołem.>>. […] Księża z ambon występują przeciwko członkom Rządu Ludowego, zakonnicy wrogo komentują ostatnie wydarzenia w kraju i tym samym sieją wroga propagandę. […] Prowokacyjne i masowe wystąpienia księży miały miejsce na cmentarzach w dniu zmarłych. […] Bazą działania wśród młodzieży ma być KSM (Koła Sodalicji Mariańskiej). W dniu 13 lutego [1949 r.] w kościołach woj. Poznańskiego (nie wszystkich) został odczytany list papieski potępiający aresztowanie księży i wzywający społeczeństwo do obrony religii i kościołów” .
W pierwszych latach po II wojnie światowej komuniści polscy nie zdecydowali się na prowadzenie otwartej walki z Kościołem. Lansowano „politykę” wzajemnego <mijania się> państwa i Kościoła, materii i ducha. Jednocześnie NKWD przy skromnym udziale struktur Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, pacyfikowało kraj. Aresztowano lokalnych przywódców Państwa Podziemnego, a dotychczasowe niemieckie obozy szybko przystosowano do potrzeb sowieckich. Wśród aresztowanych znaleźli się także księża, kapelani oddziałów Armii Krajowej, Narodowego Ruchu Oporu Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. W latach 1944-1945 w więzieniach przebywali księża oskarżeni i skazani w procesach pokazowych, m.in. za udzielanie różnorodnej pomocy tzw. bandom, moderatorzy stowarzyszeń młodzieżowych, prefekci szkolni, księża głoszący śmielsze kazania, niepoddający się szantażom ze strony władz bezpieczeństwa.
Czas od 1949 r. to okres próby rozbijania Kościoła od środka, zamykanie katolickich szkół, seminarium duchownych, wydawnictw, zdejmowania krzyży w salkach lekcyjnych, zakaz budowania kaplic i kościołów, utrudnianie obchodzenia świat i organizowania pielgrzymek, aresztowania i sądzenie duchownych, skrytobójstwa. Do 1953 r. usunięto w Polsce 9 biskupów osadzając ich w więzieniach, 37 księży zamordowano, kolejnych 260 zmarło lub zaginęło, 350 zesłano, 700 przebywało w więzieniach, 900 wyjechało z kraju. Do tego należy doliczyć straty duchowieństwa zakonnego: 54 zabitych, 200 zesłanych, 170 uwięzionych, 300 wyjechało z kraju . Z roku na rok wzrastała liczba księży aresztowanych, a następnie oskarżanych w procesach pokazowych (do 1947 r.).
Wśród aresztowanych m.in.: ks. o. Władysław Gurgacz (1914-1949), jezuita, święcenia kapłańskie przyjął w 1942 r., uczestnik podziemia niepodległościowego po II wojnie światowej, kapelan (Żołnierzy Wyklętych) Polskiej Podziemnej Armii Niepodległościowej w Małopolsce, oddziału „Żandarmeria”, ps. „Ojciec” i „Sem”, w sierpniu 1949 r. skazany na karę śmierci, wyrok wykonano. Według relacji zebranych przez Danutę Suchorowską ks. Gurgacz miał powiedzieć w ostatnim słowie podczas procesu, kilka bardzo istotnych zdań: ,,[…] Młodzi, których tutaj sądzicie, to nie bandyci, jak ich oszczerczo nazywacie, ale obrońcy Ojczyzny! Nie żałuję tego, co uczyniłem. Moje czyny były zgodne z tym, o czym myślą miliony Polaków, tych Polaków, o których zdecydowały brygady NKWD. Na śmierć pójdę chętnie. Cóż to jest zresztą, śmierć. Wierzę, że każda kropla krwi niewinnie przelanej zrodzi tysiące przeciwników i obróci się przeciwko wam na zgubę”. Jego szczątki odnaleziono w październiku 2018 r. podczas prac poszukiwawczych IPN.
W Kostrzynie Wielkopolskim został aresztowany i zamordowany ks. Tadeusz Peik. W aktach o sygnaturze AIPN BU 1572/391, notatka sporządzona 9 grudnia 1949 r. przez WUBP w Poznaniu, cyt.: „W dniu 18 XI 1949 r. aresztowany został na mocy postanowienia Prokuratora Apelacyjnego w Poznaniu ks. Tadeusz Peik, ur. 1891 r., proboszcz parafii Kostrzyn, pow. Środa Wlkp.. Aresztowany został za odmowę udzielenia posług religijnych (wzięcie udziału w pogrzebie) zmarłego ob. Dankowskiego, członka PZPR”. Kolejny zapis: „[…] Po defiladzie (ks. T. Peik) stał przed Kościołem i nie wpuścił ludzi z czerwonymi sztandarami. Urząd Bezpieczeństwa aresztował go i osadził w kostrzyńskim więzieniu. Okrutnie bity przez funkcjonariuszy zmarł. Z obawy przed protestami ze strony mieszkańców Kostrzyna, pogrzeb ks. Peika odbył się w dniu i godzinie wyznaczonym przez UB”.
Na mocy postanowienia Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Poznaniu aresztowany został ks. Albin Jakubczak (1907-1978), proboszcz parafii Krobia, pow. Gostyn, w 1940 r. internowany i wywieziony do GG. Był kapelanem w Powstaniu Warszawskim zgrupowania „Gozdawy”, ps. „Jakub”. Po upadku Powstania został wywieziony do Stalagu Zeithain k. Lipska. Po wojnie wrócił do Krobi. W okresie powojennym przynależał do AK „Zawisza”. Pierwszy raz został skazany 29 kwietnia 1949 r. przez Sąd Grodzki za znieważenia funkcjonariusza MO. 1 maja 1949 r. w/w aresztowany został za to, iż w latach 1947-1949, na terenie powiatu Gostyn rozpowszechniał fałszywe wiadomości oraz nakłaniał członków nielegalnej organizacji AK „Zawisza” do aktywnej działalności zmierzającej do zmiany ustroju RP oraz pomagał im przy udzielaniu rad i wskazówek. Skazany na 6 lat więzienia, uwolniony w 1951 r. Zmarł w 1978 r. w Szamotułach.
Ks. Rudolf Marszałek (1911-1946), harcerz, chrystusowiec (dom zakonny w Potulicach), kapelan wojskowy, kpt. Wojska Polskiego, mjr Narodowych Sił Zbrojnych. Od 1922 r. członek Sodalicji Mariańskiej. W 1939 r. otrzymał świecenia kapłańskie. W 1939 r. kapelan 58. Pułku piechoty w Poznaniu, bronił Warszawy. W czasie okupacji kapelan wojskowy Orła Białego, następnie Armii Krajowej. Aresztowany w 1940 r. w Bielsku-Białej, więziony był w niemieckich obozach koncentracyjnych Mauthausen-Gusen. We wrześniu został kapelanem 1945 r. Okręgu Śląskiego NSZ. 15 września 1945 r. przekroczył granice, by udać się do bp. Józefa Gawliny oraz ośrodka zagranicznego NSZ w Regensburgu. 2 grudnia 1945 r. powrócił do kraju z misją specjalna od płk. Antoniego Dąbrowskiego „Bohuna” – miał pośredniczyć w przerzucie żołnierzy oddziału NSZ Henryka Flamego „Bartka” do strefy w Niemczech. Po powrocie do kraju został aresztowany 12 grudnia 1946 r. i po półtorarocznym śledztwie, sądzony przez WSR w Warszawie, 17 stycznia 1948 r. został skazany na trzykrotną karę śmierci. Prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok wykonano przez rozstrzelanie 10 marca 1948 r. w warszawskim więzieniu na Mokotowie. Miejsce pochówku nieznane, być może pod murem cmentarza parafialnego na Służewie w Warszawie .
Ks. Michał Pilipiec (1912-1944), ps. „Ski”, kapelan, żołnierz Armii Krajowej, katowany przez funkcjonariuszy NKWD i UB z Rzeszowa został skazany na karę śmierci w trybie doraźnym. 7 grudnia 1944 r. został zamordowany w lesie pod Głogowem. Podczas okrutnego śledztwa „był strasznie zmasakrowany. Sutanna jego była w wielu miejscach popękana – wspominał współwięzień. Na ciele miał wiele ran. Z pęknięć skóry na głowie sączyła się krew. Wił się z bólu. Musiał to być ból okropny, skoro ksiądz nie mógł pohamować łkania i jęku. W odgłosach cierpienia księdza nie wyczuwało się skargi, nie było nic z wołaniem o pomstę do niebios’’.
Ks. Jan Stępień, członek Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego, aresztowany i skazany w 1947 r. na karę śmierci, zamieniona – dzięki interwencji Stolicy Apostolskiej i kardynała Adama Sapiehy – na 15 lat pozbawienia wolności.
Aresztowanie ks. Zenona Krupińskiego ze Zbierska pow. Kalisz odbiło się wśród miejscowej ludności głośnym echem. „Komentując to aresztowanie wypowiadają się, że wymieniony nigdy wrogo nie występował ani na kazaniach ani w rozmowach prywatnych. Ostatnio stwierdzono, że z terenu Zbierska zbierane są podpisy w celu wystąpienia o zwolnienie ks. Krupińskiego, przy czym według nieścisłych danych zebrano około 2. tys. podpisów. W celu zapobieżenia dalszemu zbieraniu prowadzone są przedsięwzięcia profilaktyczne” .
Ks. Zygmunt Kaczyński, duchowny diecezji warszawskiej, działacz chadecki, w II Rzeczypospolitej, związany z chrześcijańską demokracją, po 1939 r. przedostał się do Francji, później do Wielkiej Brytanii, w 1945 r. powrócił do kraju i działał w Stronnictwie Pracy Karola Popiela. Był redaktorem naczelnym „Tygodnika Warszawskiego”. Jako redaktor naczelny pisma został aresztowany w 1948 r. i osadzony w areszcie M.B.P., skazany na karę pozbawienia wolności, zmarł w więzieniu w 1949 r..
Ks. Roch Łaski (1902-1949), proboszcz parafii Żeranie, były harcerz, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, obrony Warszawy we wrześniu 1939 r., od 30 października 1941 r. do 29 kwietnia 1945 r. (dnia wyzwolenia) więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego Dachau, numer obozowy – 28328. Kapelan Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, kapłan diecezji łódzkiej. „Zmarł w Witowie 13 maja 1949 r. Został zamęczony przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa w 1949 r.. W Wielki Piątek tegoż roku wyciągnięto go z kościoła w Witowie, gdzie był proboszczem, sprzed ołtarza i zabrano na przesłuchanie. Przed śmiercią matka i siostra widziały jego pokaleczone plecy i pogryziony z bólu język. Zmarł kilka dni po wypuszczeniu – 13 maja [1949 r.] w jednym z łódzkich szpitali”.
Przypomniałam tylko nielicznych kapłanów, z tysięcy, walczących o niepodległość Polski, bo tylko z lat 1944-1949. Ta walka z rosyjskim okupantem trwała do 1989 r.. Kościół wyszedł zwycięsko z walki z totalitarnym reżimem, cyt.: ,,[…] Komuniści nie mogli liczyć na poparcie społeczeństwa polskiego, a skuteczność podejmowanych przez nich działań politycznych wynikała z sowieckiego wsparcia, nie zaś z przychylności Polaków. W rzeczywistości okupacja sowiecka po 1946 r. przeszła w okupację przedstawiciela: władza komunistyczna narzucona siłą, sprawowała rządy w interesie sowieckim, a nie polskim – czyli komuniści byli przedstawicielem Sowietów na terenach przez nich podbitych i jako tacy, aż do 1989 r. znajdowali się pod kontrolą Moskwy’’ .
Jakże ważne są słowa w „Liście Papieża Piusa XII do Episkopatu Polski w dziesiątą rocznicę wybuchu wojny 1 września 1939 r.’’ cyt.:
„Do Umiłowanego Syna Naszego Adama Stefana… Kapłana Kardynała Sapiehy Arcybiskupa Krakowskiego […] Chociaż od zakończenia wojny upłynęły już cztery lata, to jednak Kościół katolicki w Polsce nie mógł odzyskać swobód, do jakich zawsze i wszędzie ma najświętsze prawo, i które tym bardziej przyznać mu należy tam zwłaszcza, gdzie sprawa dobra publicznego doznała wstrząśnień i niosła razy bezlitosnego prześladowania. Niestety! Pełne utrapień warunki, w których żyje, trwają nadal. Stowarzyszenia katolickie prawie zupełnie zniesione – nauczyciele represjonowani […] wiara katolicka obrzucona bezczelnymi oszczerstwami – My sami, Biskupi i kapłani znieważani obelgami – pisma katolickie mające iść do druku ciemiężone coraz bardziej niegodziwą cenzurą – uwięzionym i chorym odmawiana religijna pociecha […] zewnętrzny rozwój życia katolickiego z dniem każdym uciążliwszy. Atoli jednak Umiłowany Synu Nasz i Czcigodni Bracia, niech lęk nie dręczy dusz Waszych. Jak ongiś w przeszłości, tak i w przyszłości <<droga bezbożnych zaginie>> (Ps. 1,8) <<a zasadzki ich będą wywrócone>>. Dzieje Polski, pełne częstokroć chwały i nieszczęść, oczom badacza zdają się być podobne do potoku łez i krwi zraszających ziemię Waszą pośród przeróżnej zmienności rzeczy […] Jednego tylko Polska nie zna – odstępstwa od Jezusa Chrystusa i Jego Kościoła. Chwałą Waszą, godłem szlachectwa Waszego jest: działać odważnie, cierpieć mężnie, ufać niezachwianie, osiągać to, co wielkie. Bogarodzica Dziewica, której pod słodkim imieniem Królowej Polski wzywacie, święci Wasi tak wielcy i liczni, niech Was umacniają swym najłaskawszym orędownictwem, a modły ich, jak również bogata w zasługi śmierć Waszych rodaków, którzy ginęli za wiarę i kraj rodzinny, niech wyjednają Polsce Ojczyźnie Waszej, przez Was wielce umiłowanej, dary chrześcijańskiego pokoju i upragnionej pomyślności. […] W dniu 1 września 1949 r. Pius XII Papież’’.
Wspomnienia o polskich księżach Niezłomnych, represjonowanych w PRL w latach 1945-1949 oparłam między innymi na dokumentach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Gabinetu Ministra 17/IX/13/ t. 2, W 1949 r., działania społeczno –operacyjne WUBP w Poznaniu. (obecnie w zasobie AIPN).
1. AIPN/MBP, Gabinet Ministra 17/IX/13/ t. 2, W 1949 r., działania społeczno –operacyjne WUBP w Poznaniu, s. 9.
2. ,,Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989’’ pod red. J. Myszora, 2002 ; J. Żaryn, Kościół w PRL, 2004
3. zob. J. Żaryn, Kościół w PRL, 2004
4. AIPN BU 1572/359
5. zob. więcej, A. Dziurek i in. Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski, IPN 2014
6. przekład z oryginału z języka łacińskiego, archiwum autorki
