Zarys historii ruchu narodowego: przeciw dwóm totalitaryzmom (1939-1945)

Ostatni artykuł z cyklu ,,Zarys historii ruchu narodowego’’ dotyczył lat 1918-1939, czyli okresu rozkwitu tego obozu politycznego. Opisywałem państwotwórcze działania narodowców i ludzi z nimi związanych, takich jak gen. Józef Haller, Wojciech Korfanty, Ignacy Jan Paderewski, abp. Józef Teodorowicz, ks. Kazimierz Lutosławski, Karol Wellisch, Jan Gwalbert Pawlikowski, czy ekonomistów – Romana Rybarskiego, Edwarda Taylora, Adama Heydla, Władysława Grabskiego. Przedstawiłem też zestawienie wyników wyborczych z okresu międzywojennego. Opisałem pokrótce działalność organizacji narodowych – Związku Akademickiego ,,Młodzież Wszechpolska’’, Narodowej Organizacji Gimnazjalnej, Zjednoczenia Zawodowego ,,Praca Polska’’, Narodowej Organizacji Kobiet, Związku LudowoNarodowego, Obozu Wielkiej Polski, Stronnictwa Narodowego, Obozu Narodowo-Radykalnego i jego spadkobierców. Poruszyłem również kwestie zwalczania narodowców przez dyktaturę Józefa Piłsudskiego – fałszowanie wyborów, ataki nieznanych sprawców, mordy polityczne, Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Myślę, że bez cienia wątpliwości można powiedzieć, iż myślą Narodowej Demokracji żyły przed wojną wszystkie warstwy narodu, co tylko potwierdzało tezę o wszechpolskim charakterze ruchu. Okres ten kończy się wraz z dniem 1 września 1939 roku. Współczesne ugrupowania nieprzychylne organizacjom narodowym zarzucają przedwojennym narodowcom antysemityzm oraz inspirowanie się nazizmem czy faszyzmem. Okres II wojny światowej jest jednak świadectwem prawdy o szlachetności działaczy, którzy stanęli do walki zarówno z niemieckim, jak i sowieckim wrogiem.
Wrzesień 1939 roku to moment, gdy polskie struktury państwowe oraz ugrupowania polityczne i społeczne przechodzą do konspiracji. Główne siły polityczne tworzą także podległe sobie oddziały zbrojne. Nie inaczej czynią narodowcy. Gwoli przypomnienia, istniejące tuż przed wojną najważniejsze organizacje narodowe to Stronnictwo Narodowe, Ruch Narodowo-Radykalny ,,Falanga’’, Organizacja Polska związana ze środowiskiem ONR ,,ABC’’. To one stanowiły trzon narodowej walki z dwoma najeźdźcami. Stronnictwo Narodowe jako pierwsza organizacja partyjna w Polsce przeszła do konspiracji (13 października 1939 roku). Odtworzono większość struktur terenowych pod okupacją niemiecką i część pod okupacją sowiecką. Stronnictwo Narodowe, pod kryptonimem ,,Kwadrat’’, współtworzyło władze Polskiego Państwa Podziemnego i władze na uchodźstwie. Jego przedstawicielami w Rządzie RP na uchodźstwie byli: Zygmunt Berezowski, Władysław Folkierski, Stanisław Jasiukowicz, Wacław Komarnicki, Marian Seyda, Stanisław Stroński. Narodowcy w Radzie Narodowej RP: Tadeusz Bielecki (wiceprzewodniczący Rady, prezes SN), Jan Brandys, Stanisław Celichowski, Józef Gawlina, Stanisław Grabski (Przewodniczący Rady Narodowej RP w latach 1942-1944), Lucjan Rybiński, Zofia Zaleska. W czasie wojny istniało porozumienie między głównymi partiami opozycji antysanacyjnej – Stronnictwem Narodowym, Stronnictwem Demokratycznym, Stronnictwem Ludowym i Polską Partią Socjalistyczną. Pierwszą platformą współpracy była Główna Rada Polityczna przy Służbie Zwycięstwu Polski. Istniała w latach 1939-1940. SN reprezentowali Leon Nowodworski, Witold Staniszkis, Aleksander Dębski. W 1940 roku Główna Rada Polityczna została przekształcona w Polityczny Komitet Porozumiewawczy (bez SD ale ze Stronnictwem Pracy). SN ponownie reprezentował Aleksander Dębski, a po jego aresztowaniu Mieczysław Trajdos, a gdy i on został ujęty zajął jego miejsce Stefan Sacha. Także Polityczny Komitet Porozumiewawczy został przekształcony i w 1943 roku stał się Krajową Reprezentacją Polityczną. Przedstawicielem ,,Kwadratu’’ pozostał Stefan Sacha. Po nim funkcję tę pełnił Władysław Jaworski. Kolejną emanacją forum współpracy była Rada Jedności Narodowej, która utrzymała się do końca wojny. Członkami z ramienia SN byli Władysław Jaworski, Zygmunt Berezowski, Józef Hajdukiewicz, Mieczysław Jakubowski, Jan Matłachowski, Józef Milik, Aleksander Zwierzyński. SN utworzyło organizację wojskową – Armię Narodową, znaną potem jako Organizacja Wojskowa Stronnictwa Narodowego, Narodowe Oddziały Wojskowe i wreszcie Narodowa Organizacja Wojskowa. Jej organizacja terenowa pokrywała cały kraj, najsilniejsze oddziały były na Mazowszu, Lubelszczyźnie, w Wielkopolsce i Małopolsce. NOW w 1942 roku liczyła 80 tys. członków, a Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet 10 tys. członkiń. Aktywność konspiracyjna NOW skupiała się głównie na wywiadzie oraz zwalczaniu konfidentów i szczególnie niebezpiecznych Niemców. Przygotowywano się także do otwartej walki zdobywając broń i inne środki potrzebne do jej prowadzenia. Kolportowano narodową prasę (tytuły takie jak: ,,Walka’’, ,,Wielka Polska’’, ,,Polak’’, ,,Żołnierz Wielkiej Polski’’, ,,Myśl Narodowa’’ i inne). Było to do 1944 roku łącznie około 100 tytułów. NOW przeprowadzała także akcje dywersyjne, sabotażowe i odwetowe. Niektóre oddziały prowadziły walkę partyzancką, jak choćby oddział ,,Ojca Jana’’, który wziął udział w bitwie na Porytowym Wzgórzu, jednym z największych starć partyzanckich na ziemiach polskich. W powstaniu warszawskim walczyło ok. 1500 żołnierzy NOW, m.in. w szeregach batalionów ,,Harnaś’’ i ,,Gustaw’’. Podporządkowana SN małopolska organizacja Obozowe Drużyny Bojowe zlikwidowała w listopadzie 1944 roku generała-majora Waltera Herolda, dowódcę 10. Dywizji Grenadierów Pancernych. W 1942 roku pojawiła się zaś koncepcja scalenia NOW z AK. Na tym polu doszło do rozłamu. Część oddziałów NOW odmówiło podporządkowania się, przybrało nazwę Armii Narodowej i porozumiało się z organizacjami narodowo-radykalnymi tworząc Narodowe Siły Zbrojne. Organizacja Polska i ONR ,,ABC’’ przekształciły się w Grupę ,,Szańca’’. Jej cywilnym ramieniem był Komitet Cywilny, a zbrojnym Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (liczyła ok. 10 tys. członków). Wokół tych ugrupowań utworzono organizacje sekcyjne, takie jak Wiara i Wola (kobieca), Zespół Działaczy Ludowych ,,Zydel’’ (chłopska), Załoga (robotnicza, powiązana z przedwojennym Zjednoczeniem Zawodowym ,,Praca Polska’’), Medycyna Polska (lekarska), Związek Odbudowy Prawa (prawnicza), Młodzież Wielkiej Polski (młodzieżowa). Grupa ,,Szańca’’ usiłowała uzyskać status piątej siły Polskiego Państwa Podziemnego, jednak bezskutecznie. W swojej ideologii tak definiowała zręby narodowej moralności: ,,Pojęcie i poczucie dobra Ojczyzny i solidarności narodowej; rodzina jako komórka społeczna; autorytet i hierarchia; wyższy sens życia i poszanowanie jednostki ludzkiej; obowiązek pracy; wartość cnoty; świętość uczuć religijnych – oto są elementy tworzące istotę umysłowości i moralności obywatela państwa narodowego’’. Grupa ,,Szańca’’ otwarcie występowała z programem odzyskania dla Polski Prus Wschodnich, Gdańska, Śląska i oparcia granicy co najmniej na linii Odry i Nysy Łużyckiej. Postulowano także budowę Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Związek Jaszczurczy wniósł bardzo istotny wkład w walkę z Niemcami, głównie za sprawą doskonałego wywiadu. O jego sile świadczy fakt powołania przez Niemców specjalnej komórki Gestapo – Sonderkommando Z.J. – przeznaczonej wyłącznie do zwalczania Związku Jaszczurczego. O tym, jak wielkie zagrożenie dla III Rzeszy stanowił narodowy wywiad świadczy chociażby fakt, iż działająca na terenie Niemiec siatka wywiadowcza była w stanie fałszować dokumenty niemieckie nawet na szczeblu Kancelarii Reichsführera-SS. Wydział ,,Zachód’’ działał w Berlinie, Hamburgu, Bremie, Brandenburgii, na Śląsku, w Bawarii, Westfalii, Zagłębiu Ruhry, Prusach Wschodnich, Pomorzu Zachodnim – słowem na terytorium praktycznie całej Rzeszy, a także na ziemiach polskich wcielonych do Niemiec. Wywiadowcy zdobyli tak istotne strategicznie informacje, jak informację o niemieckim ataku na Grecję w 1941 r., szczegóły ofensywy Osi na Aleksandrię, lokalizację poszukiwanego przez Aliantów okrętu ,,Tirpitz’’ oraz stocznię okrętu ,,Gneisenau’’. ZJ zatopił nowy okręt podwodny, wywołał pożar na statku koszarowym ,,Monte Olivio’’ zabijając kilkadziesiąt Niemców, podkładał bomby na stacjach kolejowych w Berlinie nękając tym samym psychologicznie wroga. Jednak największym sukcesem Związku Jaszczurczego było ustalenie lokalizacji ośrodka badań nad pociskami V1 i V2 na wyspie Uznam. ZJ nawiązał kontakty z Tajną Armią Polską, Organizacją Wojskową ,,Wilki’’, Legionem Unii Narodów Słowiańskich, ,,Mieczem i Pługiem’’ (nieowocne), Polskim Obozem NarodowoSyndykalistycznym, Zakonem Odrodzenia Polski, Zbrojnym Pogotowiem Narodu i innymi. ZJ i cała Grupa ,,Szańca’’ weszły w 1942 r. w skład Narodowych Sił Zbrojnych.
RNR Falanga zawiesił działalność latem 1939 roku, w związku z tym do wojny przystąpił nieco rozbity. Jednak już pod koniec 1939 roku część działaczy warszawskich zakłada organizację ,,Pobudka’’. Wkrótce przystępują do niej Bolesław Piasecki czy Adolf Reutt. ,,Pobudka’’ wykonywała zadania z zakresu propagandy i dywersji. Falangiści szukali płaszczyzn do konspiracji poza Związkiem Walki Zbrojnej uznawanym za przedłużenie sanacji. Organizacje niepowiązane z głównymi ośrodkami Polskiego Państwa Podziemnego grupowały się najpierw w Centralnym Komitecie Organizacji Niepodległościowych, potem w Komitecie Porozumiewawczym Organizacji Niepodległościowych, i wreszcie we wrześniu 1940 roku Konfederacji Narodu. W jej skład weszły Tajna Armia Polska i jej nadbudowa ideowo -polityczna ,,Znak’’, ,,Pobudka’’, ,,Wawel’’, Związek Czynu Zbrojnego, Gwardia Obrony Narodowej. Na czele pionu politycznego stanął Bolesław Piasecki. Pion wojskowy nosił nazwę najpierw Wojskowych Oddziałów Skonfederowanych, a potem Konfederacji Zbrojnej. Celem KN była budowa Polski mocnej, narodowej, chrześcijańskiej i sprawiedliwej, wolnej od lewicy i sanacji – a w czasie okupacji i wojny kierowanie siłami Narodu w walce o niepodległość. Jednakże, w latach 1941-1942 KZ oraz część członków KN scaliło się z ZWZ. Przywódcą całej Konfederacji został Bolesław Piasecki. Konfederacja Narodu prowadziła działalność wywiadowczą, sabotażową, dywersyjną, propagandową. Przeprowadzała akcje ekspropriacyjne. Bardzo istotna była dla niej działalność ideowo-kulturotwórcza, co objawiało się przez prace wokół pisma ,,Sztuka i Naród’’ oraz stworzenie Ruchu Kulturowego. Uderzeniowe Bataliony Kadrowe toczyły zaś walki partyzanckie z Niemcami, m.in. na Podlasiu i w akcji ,,Ostra Brama’’. W powstaniu warszawskim walczyły plutony ,,Mieczyki’’ i ,,Niedźwiedzie’’. W 1943 roku Konfederacja Narodu scaliła się z AK. Między lipcem a 20 września 1942 roku doszło do scalenia części NOW, ZJ, NarodowoLudowej Organizacji Walki, niektórych oddziałów AK i ponad dziesięciu innych organizacji. W ten sposób powstały Narodowe Siły Zbrojne. W szczytowym okresie liczyły 75 tys. ludzi. Grupa ,,Szańca’’ utworzyła z Komitetu Cywilnego Tymczasową Narodową Radę Polityczną. Istniała także konspiracyjna namiastka administracji państwowej – Służba Cywilna Narodu. Podobnie do innych organizacji narodowych NSZ projektowało nową granicę Polski na linii Odry i Nysy Łużyckiej. Postulowano budowę Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Od momentu klęski stalingradzkiej nastąpił zwrot w sposobie prowadzenia walki. Uznano, że upadek III Rzeszy jest kwestią czasu, a Sowieci stanowią w związku z tym większe zagrożenie niż Niemcy. Koncepcję tę wyrażały słowa ,,nim Hitler runie – śmierć komunie!’’. Narodowe Siły Zbrojne właśnie za zwalczanie Sowietów i partyzantki komunistycznej były bodaj najbardziej znienawidzoną przez komunistów i ich spadkobierców organizacji narodowych. Prowadzono, nie bez oporu, akcję scaleniową z Armią Krajową. Koniec końców, skończyła się w 1944 roku rozłamem w NSZ (NSZ-AK i NSZ-ZJ). NSZ uczestniczyły w walkach konspiracyjnych i partyzanckich. Wśród nich można wymienić m.in. zdobycie magazynu broni w Kielcach (1943 r.), rozbicie niemieckiego więzienia w Kraśniku (1943 r.), udział w zamachu na Franza Kutscherę, Kata Warszawy (1944 r.), pokonanie Niemców pod Michałowicami (1944 r.), rozbicie niemieckiej kompanii piechoty we Włoszczowie (1944 r.), udział w akcji ,,Burza’’ (1944 r.). Na szczególne uznanie zasługują takie sukcesy Narodowych Sił Zbrojnych, jak likwidacja generała-porucznika Kurta Rennera (najwyższego stopniem oficera Wehrmachtu zlikwidowanego przez polskie podziemie) w 1943 roku oraz wyzwolenie obozu koncentracyjnego w czeskim Holiszowie przez Brygadę Świętokrzyską NSZ w 1945 roku. W czasie powstania warszawskiego NSZ walczyło w Zgrupowaniu ,,Chrobry II’’, w Brygadzie Zmotoryzowanej NSZ ,,Koło’’, kompanii ,,Warszawianka’’. Narodowcy toczyli walki m.in. o elektrownię na Powiślu, ruiny getta, o Pocztę Główną, Politechnikę, PAST-ę, Bank Polski, Ratusz. Antoni Chruściel ,,Monter’’ przyznał w Oflagu Murnau, że ,,jedynie Chrobry II nie oddał Niemcom przez cały czas trwania akcji ani piędzi terenu’’. Wspomniane wyżej organizacje były tylko tymi najważniejszymi. Poza nimi istniało wiele różnych, mniejszych ugrupowań, które także toczyły walkę konspiracyjną przeciwko okupantom. W październiku powołano niezależną od SN i NOW (tworzyli ją przedwojenni opozycjoniści wobec linii partii) Narodowo-Ludową Organizację Walki. We Lwowie od 1940 roku działała organizacja ,,Wyzwolenie’’ – stanowiła kontynuację Narodowej Organizacji Gimnazjalnej. Jej zadania skupiały się na zbieraniu broni, prowadzeniu wywiadu i organizacji wydawnictw podziemnych. ,,Wyzwolenie’’ rozbito w 1941 roku. Na szczególną uwagę zasługuje działająca od 1939 roku w Wielkopolsce Narodowa Organizacja Bojowa. Połączyła się z Organizacją Jedności Narodowej z Kalisza. W 1940 roku NOB podporządkowała się SN. Jesienią tego samego roku została rozbita. W jej szeregach działali Czesław Jóźwiak, Edward Kaźmierski, Franciszek Kęsy, Edward Klinik, Jarogniew Wojciechowski – wychowankowie Salezjańskiego Oratorium św. Jana Bosko, zamordowani przez Gestapo w 1942 roku. To tzw. Poznańska Piątka. W 1999 roku zostali beatyfikowani przez św. Jana Pawła II. W Wielkopolsce działała też organizacja ,,Ojczyzna’’. Zajmowała się przygotowywaniem opracowań na temat Ziem Zachodnich. Warto wspomnieć także Hufce Polskie – organizację harcerską zrzeszającą druhowieństwo o przekonaniach narodowo-katolickich. Hufce Polskie były w opozycji do Szarych Szeregów i ZWZ-AK, ponieważ uważały, że młodzież należy ochronić przed degeneracją płynącą z wojny, a nie szkolić ich na żołnierzy. Niezależnie od tego, stanęli do walki w powstaniu warszawskim. HP współpracowały z NOW i NSZ. Ruch ,,Miecz i Pług’’ opierał się na założeniach chrześcijańsko-narodowych, dążył do uczynienia z Polski mocarstwa sięgającego Odry i Nysy Łużyckiej na zachodzie, a Morza Czarnego na południowym wschodzie. Przywódcy zostali zlikwidowani, a organizacja została przejęta przez agenturę Gestapo. Wreszcie, istniały jeszcze inne organizacje: Legion Unii Narodów Słowiańskich, Polski Obóz Narodowo-Syndykalistyczny, Zakon Odrodzenia Polski, Zbrojne Pogotowie Narodu i inne. Warto zaznaczyć, że Endecja w czasie wojny pomagała Żydom. Narodowcy współpracowali z Frontem Odrodzenia Polski Zofii Kossak-Szczuckiej. Tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata otrzymali m.in. Jan Dobraczyński (SN), Marceli Godlewski (SN), Edward Kemnitz (ONR), Sławomir Modzelewski (NSZ), Witold Rothenburg-Rościszewski (Falanga). Stanisław Ostwind-Zuzga został majorem NSZ i komendantem powiatu NSZ Węgrów. Był prawdopodobnie najstarszym stopniem żołnierzem pochodzenia żydowskiego w konspiracji. Nie sposób opisać na łamach jednego artykułu wszystkich szczegółów kolei losów narodowców z burzliwych lat drugiej wojny światowej. Opisałem pobieżnie działalność konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego (i Narodowej Organizacji Wojskowej), Obozu NarodowoRadykalnego ,,ABC’’ (i Grupy ,,Szańca’’, Związku Jaszczurczego), Ruchu Narodowo-Radykalnego ,,Falanga’’ (i Konfederacji Narodu) oraz Narodowych Sił Zbrojnych.
Druga wojna światowa była czasem dla polskich narodowców niezwykle ciężkim, bowiem z największą zaciekłością zwalczali ich zarówno Niemcy, jak i Sowieci. Życiem za niezłomną wiarę w Boga i Polskę przypłacili m.in. Czesław Broda (duchowny, działacz SN, zginał w Dachau), Zdzisisław Chrzanowski (działacz MW, MWP, NOW-AK zginął na Pawiaku), Jerzy Chudziński (działacz SN, zginął w Tczewie), Wacław Ciesielski (działacz SN, zginał w Stutthofie), Jerzy Czerwiński (adwokat, działacz ONR ,,ABC’’, pracownik Delegatury Rządu RP na Kraj, zginął w Auschwitz), Konstanty Dobrzyński (poległ we wrześniu), Tadeusz Fabiani (działacz MW, OWP, OP, rozstrzelany w Palmirach), Stanisław Głąbiński (poseł, senator, zginął w Charkowie), Stefan Hakalla (adwokat, działacz SN, zamordowany w Katyniu), Stanisław Haller (generał, działacz OWP, zamordowany w Charkowie), Kazimierz Kowalski (prezes Zarządu Głównego SN, rozstrzelany w publicznej egzekucji w Zgierzu), Jan Kwiatkowski (poseł, zginał w Stutthofie), Wiktor Marian Martini (członek ONR i OP, zamordowany w Katyniu), Jan Mosdorf (działacz MW, OWP, przywódca ONR, rozstrzelany w Auschwitz), Stanisław Piaseczki (członek SN, rozstrzelany w Palmirach), Roman Rybarski (profesor ekonomii, poseł, rozstrzelany w Auschwitz), Stefan Sacha (poseł, prezes Zarządu Głównego SN, rozstrzelany w Warszawie), Witold Teofil Staniszkis (profesor, poseł, zginął w Auschwitz), Mieczysław Trajdos (prezes Zarządu Głównego SN, zamordowany w Poznaniu) i wielu, wielu innych. Podczas gdy świat świętował zwycięstwo nad Niemcami, Polskę okupował drugi najeźdźca z 1939 roku. I przeciwko niemu musieli walczyć polscy narodowcy…