(Ważne postacie czasów powstania listopadowego)
1. Książę – ekonomista.
Dawna Rzeczpospolita była państwem o silnie zhierarchizowanym społeczeństwie. Na szczycie drabiny społecznej stała szlachta i duchowieństwo. Oni stanowili elitę narodu, nadawali mu ton i decydowali o kierunkach ewentualnych przemian. Sytuacja zmieniła się radykalnie wraz z upadkiem państwowości polskiej. Wśród tych bowiem elit zaborcy nasi upatrywali (całkiem słusznie) swoich naturalnych przeciwników, którzy będą zabiegać, jeśli nie o całkowite wyzwolenie z niewoli, to przynajmniej o złagodzenie narzuconego jarzma.
Gdy na Kongresie Wiedeńskim decydowano o nowym podziale Europy – Polska, w której Napoleon utworzył marionetkowe księstwo, była ekonomicznym bankrutem. Podstawą gospodarki było zacofane rolnictwo, kraj był wyniszczony wojnami, a próby rozwoju przemysłu były nieskuteczne i dalekie od oczekiwań.
W 1813 r. tereny Księstwa Warszawskiego okupowały wojska rosyjskie, a władzę w imieniu cara przejęła Rada Najwyższa Tymczasowa. W jej skład wszedł książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, dotychczasowy marszałek powiatu grodzieńskiego i cywilny gubernator Grodna. Miał odpowiadać za resort spraw wewnętrznych. Książę przewodniczył jednocześnie szlacheckiemu Komitetowi Centralnemu, starającemu się powstrzymać grabieże i ograniczyć ogromne koszty utrzymania wojsk rosyjskich.
Po powstaniu Królestwa Polskiego Drucki-Lubecki wraz z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim wszedł w skład Rządu Tymczasowego. Rok później został komisarzem z ramienia Królestwa w trójpaństwowej Komisji Likwidacyjnej, która miała uregulować wzajemne pretensje Księstwa Warszawskiego i państw sąsiednich oraz spłacić dawne długi Rzeczypospolitej i króla Stanisława Augusta. Negocjacje były osobistym triumfem Lubeckiego, który wykorzystując swój wpływ na cara Aleksandra, okazał nieustępliwość i doprowadził je do dość pomyślnego zakończenia. Ostatecznie to Prusy zostały zobowiązane do zwrotu Królestwu 3,7 mln zł, a Austria zobowiązała się dostarczyć sól z Wieliczki o wartości 30,8 mln zł. Lubecki pomyślnie zakończył także negocjacje z Saksonią. Tajemnica sukcesu Księcia polegała na przyjęciu takich zasad likwidacji, które uniemożliwiły Austrii i Prusom zajęcie aktywów księstwa Warszawskiego, natomiast nie zwalniały tych państw z udziału w rozliczeniu pasywów. Sukces ten skłonił cara Aleksandra I do zaproponowania księciu stanowiska ministra skarbu Królestwa Polskiego. Jednocześnie car zagroził wcieleniem Królestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego, jeśli równowaga budżetowa nie zostanie przywrócona.
Przed księciem postawiono zadanie wyprowadzenia Królestwa Polskiego z recesji, co wymagało podjęcia radykalnych środków. Zdaniem Druckiego-Lubeckiego, głównymi czynnikami , które doprowadziły kraj do bankructwa były: niekorzystna polityka handlowa z Prusami, wysoka liczba przemytników działających na granicach Królestwa, zbyt mała ilość pieniądza w obiegu, zbytnie zadłużenie majątków prywatnych oraz wysoka cena soli pochodzącej z eksportu. Jako dodatkowy czynnik obciążający budżet Królestwa Polskiego, należy także podać olbrzymie wydatki z kasy państwa na utrzymanie armii.
Na początku XIX wieku w dziedzinie ekonomii coraz bardziej popularne stawały się liberalne poglądy angielskiego ekonomisty Adama Smitha. W Królestwie Polskim również nie brakowało zwolenników wprowadzenia wolnego rynku, opartego o rozwój drobnego wytwórstwa rzemieślniczego. Drucki-Lubecki nie podzielał tych poglądów i zdecydowanie opowiadał się za protekcjonistyczną rolą państwa. Jego zdaniem, warunki ekonomiczne Królestwa Polskiego zmuszały do podejmowania inicjatyw gospodarczych przez rząd, ponieważ gospodarka Królestwa była zbyt słaba, by samodzielnie podźwignąć się z recesji. Książę był zdania, że rolą państwa jest kierowanie polityką gospodarczą kraju w sposób jak najbardziej dla niego korzystny.
Książę, w ciągu dziewięciu lat urzędowania, zdołał nie tylko wyprowadzić z recesji finanse publiczne państwa, ale również pobudzić rozwój przemysłu i gospodarki krajowej. Zasłynął twardą polityką fiskalną i skutecznym egzekwowaniem podatków. Również z jego inicjatywy powstało w 1825 r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Głównym zadaniem Towarzystwa było udzielanie pożyczek ziemianom, w celu oddłużenia ich majątków oraz wspieranie modernizacji folwarków. Dzięki możliwości zaciągania dogodnych pożyczek, ziemianie nie tylko mieli możliwość systematycznej spłaty zadłużenia wobec Skarbu Królestwa, ale również mogli inwestować w rozwój i modernizację swoich gospodarstw.
Kolejnym wielkim przedsięwzięciem księcia było założenie pierwszego banku narodowego na ziemiach polskich. Bank Polski został powołany do życia dekretem cesarskim w 1828 r.. Instytucja ta miała służyć zaspokajaniu długu narodowego oraz wspieraniu rodzimej produkcji i handlu. Kapitał zakładowy Banku Polskiego wynosił 30 mln zł i pochodził z funduszy rządowych. Prócz tego do zadań banku należały: emisja banknotów, obsługa długu publicznego, emisja pożyczek skarbowych, przechowywanie depozytów i funduszy instytucji publicznych. Ponadto Bank Polski prowadził rachunki depozytowe osób i podmiotów gospodarczych oraz handel podstawowymi towarami. Najważniejszą formą działalności Banku Polskiego było udzielanie kredytów oraz inwestowanie w rozwój przemysłu i infrastruktury transportowej. Dzięki funduszom płynącym z Banku Polskiego możliwe było ulepszenie najważniejszych dróg krajowych, takich jak Trakt Krakowski przez Radom i Kielce oraz Trakt Lubelski.
Stanowcze działania ministra Druckiego-Lubeckiego doprowadziły do ustabilizowania się finansów publicznych Królestwa i pozwoliły na podjęcie kolejnych kroków, zmierzających do rozwoju przemysłu krajowego. Nastąpił dynamiczny rozwój w przemyśle górniczym, hutniczym i włókienniczym. W latach 1825-1828 kwota inwestycji w górnictwo i hutnictwo wyniosła 26 mln zł. Sam minister uważał, że rząd powinien przejąć kontrolę nad górnictwem, ponieważ przemysł ten zatrzymuje pieniądze w kraju. W konsekwencji, dekretem królewskim z 1824 r., kompetencje zarządzania górnictwem zostały przekazane Ministrowi Skarbu.
W 1827 r. Drucki-Lubecki, przy pomocy Fryderyka Lempe oraz specjalistów z Wielkiej Brytanii, przygotowywał projekt modernizacji przemysłu krajowego. W efekcie, we wrześniu 1827 r., powstał „Projekt planu ogólnego zamierzonych nowych zakładów do produkcji żelaza w województwach sandomierskim i krakowskim ułożony przez F.W. Lempe”. Projekt ten był nazywany „planem Lubecki-Lempe” i zakładał między innymi budowę 15 pieców, 8 walcowni i 76 fryszerek. Innym efektem działalności księcia był dynamiczny rozwój przemysłu włókienniczego, w szczególności w obrębie miasta Łodzi oraz w rejonie Gór Świętokrzyskich. Plan rozwoju włókiennictwa opierał się początkowo na projektach opracowanych przez Stanisława Staszica, który wzorował się głównie na projektach niemieckich. Po przejęciu kontroli nad przemysłem przez ministra Druckiego-Lubeckiego, zaczęto wprowadzać nowoczesne technologie, oparte głównie na wzorach z Wielkiej Brytanii.
W tym czasie Królestwo Polskie znajdowało się w wyjątkowo niekorzystnych stosunkach handlowych z sąsiadującymi krajami. Głównym celem ministra Druckiego-Lubeckiego było wzmocnienie polityki celnej oraz rozwój współpracy handlowej z partnerami rosyjskimi. Pierwszym skutkiem politycznych zabiegów ministra w tym zakresie był ukaz cara z 13 sierpnia 1822 r., który umożliwiał swobodny wywóz polskich towarów na ziemie rosyjskie. Następnym osiągnięciem było zawarcie polsko-rosyjskiej umowy celnej, przewidującej bardzo niskie stawki cła (1% od wyrobów przemysłowych z surowca krajowego oraz 3% od wyrobów z surowca zagranicznego). W konsekwencji otwarcia granic celnych eksport towarów z Królestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego wzrósł z 5 mln w 1822 r. do 27 mln w 1829 r.. Korzystne taryfy celne doprowadziły do skokowego rozwoju przemysłu w Królestwie i dawały szanse bogacenia się polskim zakładom.
Działania księcia szybko przyniosły efekty. Bank Polski przyczynił się w znacznym stopniu do rozwoju gospodarstw ziemiańskich. Dzięki łatwo uzyskiwanym kredytom, właściciele ziemscy mogli modernizować swoje gospodarstwa i spłacać zadłużenia względem państwa. Z kolei fakt zakupywania przez nich nowoczesnych sprzętów pobudzał rozwój nowych fabryk i hut żelaza. Odbudowa ekonomiczna Królestwa stała się faktem. Pomyślny rozwój gospodarczy przerwało dopiero powstanie listopadowe.
Książę był zasadniczo przeciwnikiem powstania. Pomimo tego nadal kierował swoim resortem, a w grudniu 1830 r., jako członek delegacji, zawiózł do cara petycję żądającą przestrzegania konstytucji, wyprowadzenia wojsk rosyjskich z obszaru Królestwa oraz włączenia w jego skład tzw. ziem zabranych. Fiasko misji mediacyjnej Druckiego-Lubeckiego oraz demonstracje uliczne, jakie miały miejsce w Warszawie pod koniec stycznia 1831 r., doprowadziły do podjęcia przez Sejm Królestwa uchwały o złożeniu z tronu polskiego – cara Mikołaja I. Uchwała utrzymana była w możliwie najbardziej wyważonym tonie, co było efektem starań ks. Adama Jerzego Czartoryskiego.
Książę Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki był człowiekiem o kryształowej uczciwości. Choć jako minister skarbu obracał milionami publicznych pieniędzy – nigdy się nie wzbogacił. Odchodząc zostawił w kasie skarbu państwa 34 mln zł – sumę niewyobrażalnie dużą na tamte czasy. Zmarł 10 maja 1846 r. w Petersburgu.
/Na podstawie tekstu „Franciszek Ksawery Drucki Lubecki, genialny ekonomista i mąż stanu” autorstwa Antoniny Karwasińskiej i Szymona Rumana zredagował Marek Strzeszewski./
2. Książę –polityk.
Urodził się 14 stycznia 1770 r. w Warszawie, jako syn księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z domu Fleming. Odebrał staranne wykształcenie i odbył wiele podróży zagranicznych, m.in. do Holandii, Niemiec, Anglii oraz Szkocji. W 1792 r. wziął udział w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja. Za swą postawę w czasie walk został odznaczony orderem Virtuti Militari. Następnie przebywał za granicą. Po wybuchu powstania kościuszkowskiego próbował przedostać się do kraju, lecz został zatrzymany w Brukseli przez władze austriackie. Po klęsce insurekcji i ostatnim rozbiorze Polski rodzina wysłała go do Petersburga.
Na dworze Katarzyny II poznał wielkiego księcia Aleksandra, z którym szybko się zaprzyjaźnił. Przyszły car uchodził za zwolennika liberalnych przemian ustrojowych. Jego poglądy były zbieżne z poglądami młodego księcia. W 1801 r. Aleksander objął tron Rosji. Rok później książę Adam Jerzy Czartoryski został zastępcą ministra spraw zagranicznych, a następnie został mianowany kuratorem wileńskiego okręgu naukowego. Zarządzając szkolnictwem w ośmiu zachodnich guberniach Rosji aktywnie działał na rzecz rozwoju Uniwersytetu Wileńskiego i Liceum Krzemienieckiego.
W latach 1804-1806 Czartoryski pełnił obowiązki ministra spraw zagranicznych Rosji. W tym czasie polityka zewnętrzna tego państwa skupiała się głównie na budowaniu kolejnych koalicji anty-Napoleońskich. Książę Czartoryski zdecydowanie sprzeciwiał się ideom wiązania przyszłości Polski z rewolucyjną Francją. Był nieprzejednanym wrogiem Napoleona. Uważał, że jedyną drogą do odzyskania częściowej, a w przyszłości pełnej suwerenności przez Polskę, są dobre stosunki z Rosją. W traktacie ,,O systemie, którego winna trzymać się Rosja’’ przekonywał, że po zdobyciu dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej i na Bałkanach, Rosja powinna być orędownikiem powstania federacji narodów słowiańskich. Miało to być przeciwwagą dla ekspansywnej polityki francuskiej.
Czartoryski był również autorem tzw. planu puławskiego, który zakładał, iż przyszłe państwo polskie składać się będzie z terytoriów zabranych przez Rosję Prusom oraz Austrii. Jego królem miał być car Aleksander. Sam car jednak nie był w najmniejszym stopniu zainteresowany planami księcia. W jego pragmatycznych zamierzeniach sojusz z Prusami gwarantował utrzymanie status quo w Europie. Resztę planów zniweczyły kolejne zwycięstwa Napoleona i powołanie do życia tzw. Księstwa Warszawskiego w 1807 r.. Nie zniechęciło to jednak Czartoryskiego do jego koncepcji. W 1814 r. przedstawił carowi plan, w którym postulował połączenie Księstwa Warszawskiego z guberniami litewsko-ruskimi. W 1815 r. książę reprezentował Rosję na Kongresie Wiedeńskim, w czasie którego zapadła decyzja o utworzeniu Królestwa Polskiego. Czartoryski był także projektantem konstytucji nowopowstałego państwa, połączonego unią personalną z Rosją.
W Królestwie Polskim pełnił funkcję wiceprezesa Rządu Tymczasowego, a następnie senatora-wojewody. Zasiadał też w Radzie Administracyjnej. Za swoje osiągnięcia polityczne został uhonorowany Orderem Orła Białego. W późniejszym czasie stopniowo zaczął wycofywać się z czynnej polityki. Po wybuchu powstania listopadowego został wybrany prezesem Rządu Narodowego. Liczył na porozumienie z Rosją, a gdy stało się to niemożliwe, wyczekiwał pomocy od państw zachodnich. Klęska powstania sprawiła, że musiał udać się na emigrację. Car Mikołaj I wydał na niego wyrok śmierci.
W 1830 r. książę Czartoryski napisał esej ,,List o dyplomacji’’, w którym rozwinął swoją wizję pokojowej Europy, szanującej prawa jednostki i broniącej słabszych narodów przed silniejszymi. Od 1833 r. mieszkał w Paryżu. Kierował konserwatywno-liberalnym obozem politycznym, który określany był jako Hotel Lambert. Tak nazywał się pałac na wyspie św. Ludwika, zakupiony przez Czartoryskiego, w którym odbywały się spotkania jego stronnictwa. Inspiracją dla środowiska skupionego wokół księcia była Konstytucja 3 Maja. Program polityczny jego obozu zakładał, iż przyszłe państwo polskie będzie monarchią konstytucyjną. Niektórzy widzieli w nim przyszłego króla Polski.
Poza działalnością polityczną książę wspierał polską kulturę i naukę. Był prezesem Towarzystwa Historyczno-Literackiego oraz współzałożycielem Biblioteki Polskiej w Paryżu. Gośćmi Hotelu Lambert byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki czy Fryderyk Chopin. Był także mecenasem literatury i sztuki jako członek czynny Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie. W latach 40. i 50. XIX w. Czartoryski nadal aktywnie działał na rzecz odbudowy państwa polskiego. Kierował Biurem Dyplomatycznym, któremu podlegały poszczególne agencje, tworzone w różnych częściach świata, m.in. w Stambule. Miał nadzieję, że sytuacja międzynarodowa, jaka wytworzyła się w Europie po Wiośnie Ludów, doprowadzi w końcu do konfliktu państw zachodnich z Imperium Rosyjskim, a to pozwoli na wskrzeszenie polskiej państwowości. W czasie wojny krymskiej (1853-1856) książę patronował polskim formacjom zbrojnym w Turcji. Zmarł 15 lipca 1861 r. w Montfermeil pod Paryżem, nie doczekawszy się realizacji swoich dalekosiężnych planów. Pozostawił po sobie bogaty dorobek pisarski: pamiętniki, rozprawy, pisma polityczne, a także poematy i tłumaczenia dzieł antycznych.
/Na podstawie tekstu Waldemara Kowalskiego ,,Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)’’ zredagował Marek Strzeszewski./
