Stanisław Pałac – pseudonimy: Marian, Wiktor, Monitor, Mariański, oficer rezerwy piechoty Wojska Polskiego, podporucznik (1.I.1938), porucznik (3.V.1944), kapitan (21.I.1945), urodzony 16 kwietnia 1913 roku w Sosnowcu w rodzinie górniczej, syn Wawrzyńca i Heleny (prawdopodobnie z domu Aleksiuk). Po wyemigrowaniu rodziny do Francji, powrócił do kraju w ramach wymiany młodzieży. Ukończył Gimnazjum i Liceum w Grodnie i rozpoczął studia w szkole wojskowej, Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego (dawna nazwa Akademii Wychowania Fizycznego), gdzie studiował w latach 1936-1939. W latach 1934-35 Pałac ukończył roczny kurs podchorążych rezerwy, który przyniósł mu stopień podporucznika rezerwy. W roku 1938 brał czynny udział w strajku na uczelni, którego celem było uzyskanie przez szkolę uprawnień cywilnej szkoły wyższej. Po mobilizacji 6 września 1939 roku objął stanowisko adiutanta dowódcy batalionu w 76 pułku piechoty. Walczył w obronie Lwowa, aż do kapitulacji miasta przed Rosjanami 22.IX.1939 roku. Po ucieczce z sowieckiej niewoli, dotarł do Grodna, gdzie od 15 października do 22 grudnia 1939 roku pracował jako nauczyciel w Szkole Ogólnokształcącej przy ulicy Mostowej. Aresztowany przez NKWD na skutek donosu jednego ze szkolnych kolegów, pozornie przystał na kolaborację i zdołał uciec pod okupację niemiecką do Warszawy. W końcu stycznia 1940 roku złożył przysięgę i wstąpił do ZWZ (Związku Walki Zbrojnej). W tym samym roku otrzymał przydział na oficera wywiadu, oficjalnie zaś podjął pracę w Gazowni Miejskiej. W sierpniu 1941 roku, po dekonspiracji punktu kontaktowego w jego mieszkaniu, został wysłany do Krasnegostawu, gdzie objął funkcję adiutanta dowódcy Inspektoratu ZWZ. Jego bezpośrednim przełożonym był kpt. Anatol Sawicki „Młot”. Latem 1942 roku Niemcy wpadli na trop siatki konspiracyjnej Obwodu. Poszukiwany przez gestapo uciekł i przez kilka tygodni ukrywał się na terenie powiatu Krasnystaw. Po powrocie do Warszawy organizował wywiad w komisariatach policji granatowej, a także w Komendzie Głównej policji i w Kripo (Kriminalpolitzei). Wiosną 1943 roku uzyskał przydział do oddziału Kedywu na Kielecczyźnie dowodzonego przez por. Jana Piwnika „Ponurego” jako dowódca III Zgrupowania. Do lasów siekierzyńskich przybył w końcu maja (lub w początkach czerwca) 1943 roku i od tego dnia aż do wiosny 1945 roku nie zdjął munduru. Brał udział we wszystkich walkach Zgrupowań pełniąc kolejno następujące funkcje: od maja 1943 do maja 1944 – dowódca III Zgrupowania Oddziałów Leśnych „Ponury” Okręgu „Jodła” (radomsko-kielecki) od maja 1944 do 7 października 1944 – zastępca dowódcy I baonu 2 pp. leg. od 7 października 1944 do 25 marca 1945 – dowódca I baonu 2 pp. leg. Po demobilizacji oddziału Stanisław Pałac dotarł do Włoch pod Warszawą. Próbował się ujawnić i rozpocząć spokojne, cywilne życie. Ze względu na fałszywe oskarżenie o wymordowanie przez niego 5 GL-owców w Starym Skoszynie w grudniu 1943 roku, ścigany przez władzę ludową, zdecydował się opuścić kraj. Przez Czechy dostał się do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. W lutym 1946 roku dotarł do Wentrof koło Hamburga, miejsca stacjonowania Polskiej samodzielnej Brygady Spadochronowej, gdzie zatrudniono go jako pracownika kontraktowego w charakterze instruktora wychowania fizycznego w 1 spadochronowym baonie strzelców i nauczyciela przedmiotów ogólnych na kursach budowlanym i mechanicznym. Swe obowiązki wykonywał sumiennie do 30 kwietnia 1947 roku, kiedy to kursy zamknięto, a jego samego zwolniono. Wyjechał wówczas do Francji i zamieszkał w Ostricourt w prowincji Nord. Znalazł pracę w firmie „Elektro-Nord” w Douai jako pracownik fizyczny. W 1948 roku Stanisław Pałac podjął ryzykowną decyzję powrotu do kraju pod swoim własnym nazwiskiem i 3 czerwca wraz z rodziną wyruszył do kraju. Po krótkim okresie pobytu w Łodzi we wrześniu 1948 roku zdecydował się wyjechać na „Ziemie Odzyskane”. Osiadł w Obornikach Śląskich w powiecie trzebnickim, gdzie wraz z żoną w latach 1948-1949 podjął pracę pedagogiczną jako nauczyciel wychowania fizycznego w Zasadniczej Szkole Metalowej. Później przeniósł się do Wrocławia i do roku 1957 pracował w szkole podstawowej i V Liceum Ogólnokształcącym. Do więzienia już nie trafił, ale był nieustannie szykanowany. Zabroniono awansowania go i odznaczania. Jego nazwisko zostało objęte zakazem publikacji. W poszukiwaniu pracy przemierzał kraj. Uczył i wychowywał dzieci głuche w Nowym Mieście nad Pilicą w latach 1957-1961, później pracował w Zakładzie Poprawczym w Oryszewie, aby od października 1966 roku podjąć pracę w Państwowym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Żyrardowie. Po przejściu na emeryturę wspierał intensywnie środowiska kombatanckie. Organizował wyjazdy na Wykus, do dawnej partyzanckiej bazy, gdzie od 1956 roku cyklicznie spotykali się w czerwcu byli żołnierze Zgrupowań „Ponurego”. Nękany długoletnią, nieuleczalną chorobą, zmarł nagle 30 listopada 1983 roku w Żyrardowie. W listopadzie 1987 roku jego doczesne szczątki zostały przeniesione na cmentarz w Nagorzycach u stóp jeleniowskiego pasma Gór Świętokrzyskich, które w latach okupacji stanowiło bazę partyzancką jego oddziału. Odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Armii Krajowej (1 VIII 1968), Medalem Wojska Polskiego oraz Medalem Pro Fide et Patria. Jako nauczyciel i wychowawca uczył trudnej miłości do Polski w czasach powszechnego zakłamania. Dla tych, którzy go znali na zawsze pozostał niekwestionowanym wzorem Polaka i patrioty.
Sławomir Maszewski
Opracowano na podstawie S. Maszewski, Człowiek na poboczu Historii. Szkic biograficzny o kpt. Stanisławie Pałacu „Mariańskim”, Żyrardów 1992 oraz materiałów będących w posiadaniu autora.
